رشد جمعیت شهر تهران

براساس نخستين آمارهاى موجود، تهران در سال ۱۰۰۶ هجرى شمسى داراى ۲۰ الى ۳۰ هزار نفر جمعيت بوده، که به‌تدريج با گسترش شهر بر تعداد جمعيت آن افزوده شده است، به‌طورى که در سال ۱۲۷۰ هجرى شمسى جمعيت آن به ۱۶۰ هزار نفر رسيده است.

در اوايل قرن حاضر (سال ۱۳۰۱) تهران داراى ۲۱۰ هزار نفر جمعيت بوده که در سال ۱۳۱۱ جمعيت آن به حدود ۳۱۰ هزار نفر افزايش يافت. در سال ۱۳۱۸ جمعيت شهر تهران به ۴۲۵ هزار نفر مى‌رسد. به‌عبارت ديگر طى ۸ سال، سالانه رقمى در حدود ۲۸،۰۰۰ نفر به جمعيت آن افزوده شده است. در سرشمارى‌ سال ۱۳۵۵ يعنى طى ۱۷ سال جمعيت ساکن تهران به بيش از دو برابر (۱،۵۱۲،۰۸۲ نفر) افزايش مى‌يابد. براساس سرشمارى‌هاى ۱۳۴۵، ۱۳۵۵ و ۱۳۶۵ به ترتيب جمعيت شهر تهران به ۲،۷۱۹،۷۳۰ نفر، ۴،۵۳۰،۲۲۳ نفر و ۶،۰۴۲،۵۸۴ نفر رسيد.

بررسى روند تحولات جمعيت شهر تهران نشان مى‌دهد که طى ۲۷۰ سال (از ۱۰۰۶ تا ۱۲۷۰ هجرى شمسى) جمعيت اين شهر به‌طور متوسط سالانه داراى رشد معادل ۱۰۷ درصد بوده است. اين رشد طى سال‌هاى ۱۲۷۰ تا ۱۳۱۱ (۴۰ سال) سالانه به‌طور متوسط معادل ۵/۰ درصد و طى سال‌هاى ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۸، ۲/۸ درصد، ۱۳۱۸ تا ۱۳۳۵، ۲/۶ درصد، ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵، ۶/۰ درصد و ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵، ۲/۵ درصد بوده است و اين روند رشد در فاصلهٔ سال‌هاى ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ به ۹/۲ درصد مى‌رسد.

در نگاهى اجمالى به آمار فوق مى‌توان دريافت که رشد فرآيندهٔ جمعيت تهران طى سه يا چهار قرن گذشته و عمدتاً در ۵۰ سال اخير صورت گرفته به‌طورى که جمعيت آن طى سال‌هاى ۱۰۰۶ تا ۱۳۳۵ صد برابر شده است. اگر روند رشد جمعيت شهر تهران را تنها با رشد طبيعى جمعيت آن محاسبه کنيم مشخص مى‌گردد که در سال ۱۳۴۵ در حدود ۲،۰۰۲،۷۱۱ نفر، در سال ۱۳۵۵، ۳،۴۸۸،۲۸۳ نفر و در سال ۱۳۶۵ برابر ۵،۱۳۸،۰۴۵ نفر بايد در اين شهر ساکن مى‌بودند. در حالى‌که رشد مطلق جمعيت به سبب مهاجرت از ساير نقاط کشور به شهر تهران به مراتب بيش از رشد طبيعى آن بوده، به‌طورى که جمعيت تهران در سال‌هاى ۱۳۴۵، ۱۳۵۵ و ۱۳۶۵ به ترتيب برابر ۲،۷۱۹،۷۳۰ نفر، ۴،۵۳۰،۲۲۳ نفر و ۶،۰۴۲،۵۸۴ نفر بوده است. لذا در فاصلهٔ سال‌هاى ۱۳۳۵-۱۳۳۵، ۷۱۷،۰۱۹ نفر، ۱۳۵۵-۱۳۴۵، ۱،۰۴۱،۹۴۰ نفر و بالأخره در ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵، ۹۰۴،۵۳۹ نفر به جمعيت تهران از طريق مهاجرت افزوده شده است.

با توجه به اينکه جمعيت ساکن تهران در سال ۱۳۶۵ فقط محدود به ساکنان مناطق بيست‌گانهٔ تهران بوده و کمتر از رقم واقعى جمعيت ساکن در اين شهر است شايد تعداد مهاجران به تهران بيش از رقم فوق باشد ولى به‌علت اينکه تعدادى نيز از اين شهر مهاجرت کرده‌اند ميزان رشد کاهش يافته است.

بررسى روند رشد در سه دههٔ ۶۵-۱۳۳۵ نشان مى‌دهد که اگر جمعيت تهران طى اين سال‌ها فقط براساس رشد طبيعى افزايش مى‌يافت جمعيت آن در سال ۱۳۶۵ به ۳،۲۹۴،۶۱۹ نفر بالغ مى‌گرديد. به‌عبارت ديگر، ۲،۷۴۷،۹۶۵ نفر اضافه جمعيت تهران را مى‌توان ناشى از مهاجرت دانست. اين مهاجرت عظيم باعث شده است که شهر تهران به‌صورت يک 'کلان شهر' در ميان شهرهاى کشور درآيد و يک‌چهارم از جمعيت شهرنشين کشور و يک‌هشتم از جمعيت کل کشور را در خود جاى دهد. تعداد متوسط مهاجران وارد شده به شهر تهران طى سال‌هاى ۶۵-۱۳۵۵ هر ساله در حدود ۱۰۰،۰۰۰ نفر بوده است.

براساس نتايج آمارگيرى جمعيت در سال ۱۳۷۰، جمعيت استان تهران به حدود ۱۰ ميليون نفر بالغ مى‌شده است که ۵ ميليون و ۱۷۲ هزار نفر آن مرد و ۴ ميليون و ۸۱۱ هزار نفر آن زن بوده‌اند. از اين جمعيت ۸۹/۸۶ درصد در نقاط شهرى و ۱۱/۱۳درصد در نقاط روستائى سکونت داشته‌اند. به اين ترتيب جمعيت شهرنشين متمرکز در اين استان (تهران و شهرک‌هاى اطراف) به حدود ۷/۸ ميليون نفر بالغ شده است.

شهر تهران به دلايلى که آمد، بيشترين تعداد مهاجر را در سال‌هاى اخير به خود جذب کرده است. جمعيت تهران از رقم ۲،۹۸۰،۰۰۰ نفر در سال ۱۳۴۵ به ۴،۴۹۶،۰۰۰ نفر در سال ۱۳۵۵ رسيد. در دورهٔ مذکور جمعيت شهر کرج در جوار تهران از ۴۴،۰۰۰ نفر به ۱۳،۹۰۰۰ نفر افزايش يافت که در اين مدت به‌طور متوسط ساليانه از رشدى معادل ۱/۱۲ درصد برخوردار بوده است. انبوه کارخانه‌ها و مؤسسات توليدى و غيرتوليدى که در داخل و نواحى اطراف شهرهاى تهران و کرج تأسيس شدند، از عوامل مهم هجوم مهاجران به‌سوى اين دو شهر مى‌باشند. براساس سرشمارى عمومى سال ۱۳۴۵، تهران به تنهائى ۷۲درصد از مهاجرت‌هاى بين استان‌ها و ۴۴ درصد از نقل مکان‌هاى بين شهرستان‌هاى کشور را نصيب خود کرد و سالانه، ۱۲۰ تا ۱۴۰ هزار نفر مهاجر را به‌سوى خود کشاند و پيش‌بينى مى‌شد که در صورت جلوگيرى کامل از مهاجرت افراد به تهران، در سال ۱۳۷۱ جمعيت پايتخت به ۸/۶ ميليون نفر برسد و اگر رشد آن همچنان ادامه يابد، در سال ۱۳۷۱ جمعيت تهران از رقم ۱۱ ميليون نفر نيز بگذرد.

اما به دلايل متعدد، من‌جمله تفاوت‌هاى چشمگير سطح درآمد و امکانات بهداشتى و تفريحى و ساير خدمات شهرى تهران در مقايسه با ديگر مناطق کشور باعث هجوم مهاجران به اين شهر شده است. تجمع و تمرکز بى‌رويه سرمايه‌گذارى‌ها در تهران و برخى از نقاط ديگر کشور، موجب گرديده که ساير شهرستان‌ها به‌ويژه روستاهاى کشور، هنگام تخصيص بودجه و تقسيم امکانات تا حدى بى‌بهره بمانند. از آنجا که سرمايه‌گذاران همواره درصدد بالا بردن ميزان سود خود هستند مى‌کوشند مؤسسات مالى و تجارى و توليدى خود را حتى‌الامکان در نزديک‌ترين فاصله به شهرها و مراکز جمعيتى تأسيس کنند تا از ميزان هزينه‌هاى گوناگون مانند هزينهٔ حمل و نقل و کالا و مواد اوليه بکاهند و بر ميزان سود خود بيفزايند.

افزايش جمعيت شهرى ايران با وسعت و سرعتى که نمونه‌هاى آن ذکر شد موجب تغييرات عمده‌اى در محيط‌هاى اجتماعى شده، تردد، تعامل و تنش‌ها را افزايش داده و به برخى شيوه‌هاى خاص زندگى شهرى و اثرات اجتماعى، ناشى از آن دامن زده است: در حالى‌که ميزان متوسط نرخ رشد جمعيت شهرى در جهان ساليانه حدود ۴ درصد مى‌باشد، رشد متوسط جمعيت شهرى ايران بالاى ۶ درصد است. بديهى است که مشکلات و نابسامانى‌هاى اجتماعى، خاصه در شهرهائى که بالاى ۷ درصد رشد ساليانه دارند غيرقابل توصيف است.