خاتم‌کاری

هنر آراستن سطح اشياء به‌صورتى شبيه موزائيک با مثلث‌هاى کوچک را خاتم‌سازى گويند. طرح‌هاى اين هنر، به‌صورت اشکال منظم هندسى است که از کنار هم قرار گرفتن اين اشکال، شکل و کار نهايى به‌دست مى‌آيد.

پيشينه خاتم‌کارى

هنر خاتم‌کارى سابقه‌اى طولانى دارد. اما زمان آغاز اين هنر معلوم نيست. منبر مسجد عتيق شيراز، در آرامگاه تيمور و منبر چوبى مسجد لبنان اصفهان نمونه‌هايى از کاربرد اين هنر در گذشته است. در زمان صفويه درهاى کاخ‌ها، رحل‌هاى قرآن، صندوق‌هاى قبر و صندلى‌ها را خاتم‌کارى مى‌کردند. صندوق مرقد حضرت على (ع) در نجف ظريف‌ترين شاهکار خاتم‌سازى است و از زمان صفويه باقى مانده است. در آن زمان مرکز خاتم‌سازى شهر اصفهان بود. و در دوره صفويه اين هنر به اوج اعتلاى خود رسيد. اما بعدها اين هنر رو به انحطاط نهاد. شهر شيراز يگانه مرکز صنعت خاتم‌سازى شد و ساخت اشيايى مانند تخته نرد و شطرنج و رحل قرآن و قاب‌هاى کوچک ادامه يافت. در حال حاضر شهرهاى شيراز، اصفهان، گلپايگان و تهران مهم‌ترين مراکز خاتم‌کارى هستند.

شيوهٔ اجرا

روش کار خاتم‌سازى به اين صورت است که ابتدا مفتول‌هاى فلزى را از داخل حديده عبور مى‌دهند تا مقطع آنها مثلثى شود و همين‌طور استخوان‌ها و چوب‌ها را نيز به‌شکل نوارهايى با مقطع مثلثى در مى‌آورند. سپس قطعات را در کنار يکديگر دسته مى‌کنند. اين چيدن به‌گونه‌اى است که از سطح مقطع آنها يک نقش گره‌اى درست شود. سپس در همان حال آنها را با چسب به يکديگر مى‌چسبانند و در آخرين مرحله اين دسته نوار و مفتول‌هاى به‌هم چسبيده را از عرض قطع مى‌کنند، تا لايه‌اى نازک درست شود. اين قطعات مختلف تزئينى را روى هر محل که بخواهند مانند قاب يا روى در جعبه مى‌چسبانند و سطح آن را مى‌پوشانند و در آخر سمباده کرده و روى آن را لاک يا پلى‌استر مى‌زنند. چوب‌هاى مورد استفاده و رنگ طبيعى آنها در خاتم‌کارى عبارت است از: چوب فوفل (رنگ سياه)، افرا (با رنگ شيميايى به رنگ قرمز و زرد در مى‌آورند)، چنار (رنگ سفيد)، بقم (قرمز روشن)، آبنوس (سياه)، چوب نارنج (زرد روشن). مفتول‌هاى فلزى اکثراً برنجى هستند و در بعضى از کارها از نقره و در حال حاضر از آلومينيوم استفاده مى‌شود. براى استخوان از عاج و در درجه دوم از استخوان کتف شتر و بعد از استخوان گاو و در حال حاضر از فيبرهاى پلاستيکى استفاده مى‌کنند. براى چسباندن مفتول‌ها به يکديگر و چسباندن قطعات به‌هم، زمينه موردنظر را از سريشم، و در حال حاضر از چسب چوب مى‌پوشانند.

از خاتم‌کارى در موارد بسيار و براى تزئين رويه اشياى چوبي، از جمله قاب عکس، رويه ميز و صندلي، جا دستمالي، قاب آينه، رحل قرآن و ... استفاده مى‌کنند.