خانوادهٔ هسته‌ای یا زن و شوهری

از مرد و زن ازدواج‌کرده بدون فرزند يا فرزندان تشکيل مى‌شود. در مورد اين نوع خانواده عشايري، نکته خاصى مطرح مى‌شود، زيرا ممکن است اين خانواده از مرد و زن که هنوز به سن بلوغ نرسيده است، تشکيل شده باشد. نکتهٔ ديگر اين است که در اين تقسيم‌بندي، خانواده‌اى که از پسر و مادر بيوه يا برادر و خواهر تشکيل گرديده جزءِ خانواده هسته‌اى به‌شمار آورده و در همين مقوله جاى داده است، در حالى‌که اين خانواده‌ها در تقسيم‌بندى بسيارى از مردم‌شناسان جزءِ خانواده ناقص يا غيرکامل به‌شمار آمده است ^(۱) خانواده هسته‌اى در جامعه عشايرى ايران هرچند به‌ظاهر مستقل است ولى در عين‌حال با ديگر خانواده‌هاى خويشاوند از لحاظ اقتصادى و اجتماعى رابطه دارد که در مجموع ممکن است يک مال يا ايشوم را تشکيل دهند. اين پديده را در جامعه روستائى البته با نسبت کمترى مى‌توان مشاهده کرد.

(۱) . فردريک بارث (ايل باصري)ترجمه کاظم وديعي، مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى ۱۳۴۳ص۲۳.

سرشمارى عمومى ايران ميزان خانواده هسته‌اى را نسبت به کل خانواده‌هاى عشايرى ايران برابر ۲/۸۷ درصد نشان مى‌دهد که ۱۱ درصد آن را زوج ازدواج‌کرده بدون فرزند و ۲/۷۶ درصد را پدر و مادر و فرزندان ازدواج‌نکرده تشکيل داده است اين نسبت در جامعه روستائى به‌ترتيب برابر ۹/۱۰ درصد و ۱/۷۳ درصد بوده است که در مجموع ۸۴ درصد مى‌شود و از نسبت خانواده هسته‌اى در ميان عشاير ۲/۳ درصد کمتر است. موجوديت خانواده هسته‌اى در ميان عشاير کوچ‌رو معلول دو عامل مهم است يکى خارج‌شدن مرد از 'مال' پدرى است که خود تحت تأثير دو انگيزه قرار دارد. نخست اينکه بنا به اقتضاءِ نظام رمه‌دارى رايج در منطقه تقسيم خانواده‌ها به‌تعداد دام سطح مراتع و نيروى کار انسانى باز بسته است.

خانواده‌هاى بدون نام در ميان 'مال' هائى که تعداد دام‌هاى آنها بيش از نيروى انسانى موجود است، توزيع مى‌شوند و خانواده‌هائى که تعداد دام آنها زياد است از هم جداشده 'مال' مستقلى تشکيل مى‌دهند تا علوفه مراتع اطراف تکافوى احتياج غذائى گوسفندان را بکند. بنابراين تعداد دام روى وسعت خانواده تشکيل مال جديد يا تجزيه 'مال' تأثير دارد و احتمال ايجاد خانواده گسترده را در ميان عشاير از بين مى‌برد. مثلاً متوسط تعداد افراد خانواده‌هاى ۵۰ مال در ايل بهمئى حدود ۵ تا ۶ نفر است. دوم اينکه اين پديده با وضع اقتصادى و اجتماعى مرد در ارتباط است. بنابر هنجار جامعه زن پس از ازدواج به مال و طايفه شوهر مى‌رود يعنى نوع ازدواج پدرمکانى است. گاه مردان به‌علت عدم درآمد کافى و ناتوانى در پرداخت شيربهاء از يک‌سو و يا توانائى وضع اقتصادى پدر زن - که در امور اقتصادى به نيروى کار نيازمند است بر اساس توافق خانواده‌هاى داماد و عروس، مرد به طايفه زن مى‌رود اين نوع ازدواج هم بهرى (HAMBAHRI) مى‌نامند که از قلمرو طايفه تجاوز نمى‌کنند.

از عوامل ديگرى که در تشکيل خانواده هسته‌اى تأثير دارد اين است که نگهدار رمه و دوشيدن شير در محدوده چادرها راحت‌تر و عملى‌تر است. بنابراين فرزندان پس از ازدواج از چادر پدرى جدا مى‌شود و خانواده مستقلى با چادرهاى جداگانه‌اى تشکيل مى‌دهند. عامل ديگر ارتباطى است که در ميان عشاير به جداکردن چادر براى خانواده 'نوپا' وجود دارد که به اصطلاح راحت‌تر و آزادتر به زندگى خود ادامه دهند. خانواده‌ها هسته‌اى مستقلى که بدين‌سان تشکيل مى‌شوند، تعداد چادرهاى مال را افزايش مى‌دهند. اين خانواده‌ها مجموعاً يک شبکه خويشاوندى را تشکيل مى‌دهند که منطبق با مال است و تحت سرپرستى فردى به‌نام ريش‌سفيد مال يا بزرگ گروه خويشاوندى و با همکارى و مشارکت خانواده‌هاى هسته‌اى اداره مى‌شود.