| تحقيق علمى به عنوان فرآيند کشف مجهول و يافتن پاسخ براى مسئله يا مسابل، از ويژگى‌ها و قواعدى برخوردار است. که در ذيل بيان مىشود.
|
|
|
|
|
|
| تحقيق علمى بايد بر مسايلى تأکيد کند که هنوز در قلمرو معرفتى بشر قرار نگرفته يا ابهاماتى دربارهٔ آن وجود دارد. طبعاً، اگر تحقيق علمى به اين موضوع توجه نکند (در اين بحث از منابع مختلف استفاده شده است؛ از جمله: نادري، عزت‌الله و مريم سيف نراقي؛ روش‌هاى تحقيق در علوم انسانى با تأکيد بر علوم تربيتي؛ ص ۴۰ - نبوي، بهروز؛ مقدمه‌اى بر روش تحقيق در علوم اجتماعي؛ ص ۹)، کار جديدى انجام نخواهد شد و چيزى بر معلومات بشر افزوده نخواهد گشت.
|
|
|
|
| تحقيق علمى بايد امکان‌پذير و قابل اجرا باشد؛ يعنى بايد بتوان ماهيت آن را شناسايى نمود؛ بنابراين در تحقيقاتى که ماهيت تجربى يا اجتماعى دارند، بايد امکان مشاهده و اندازه‌گيرى و آزمايش وجود داشته باشد. برعکس، اگر تحقيق از سنخ معقولات باشد، بايد با استفاده از روش‌هاى استدلال قياسى و تمثيلى امکان اثبات آن وجود داشته باشد.
|
|
|
|
| تحقيق علمى فرآيندى شامل مراحل منظم است؛ بنابراين، چون رعايت نظم و ترتيب در مراحل گوناگون تحقيق باعث به ثمر رسيدن آن با رعايت اصل صرفه‌جويى در زمان، بودجه، نيروى انسانى و امکانات و ابزارها مىشود و از همه مهم‌تر، گردآوري، طبقه‌بندي، تجزيهوتحليل، استنتاج و شناخت دقيق مسئله را عملى و امکان‌پذير مى‌سازد، بايد هر نوع تحقيق علمى به گونه‌اى انتخاب شود که بتوان با رعايت نظم و ترتيب آن را به انجام رساند.
|
|
|
|
| انجام دادن تحقيق علمى مستلزم برخوردارى پژوهشگر از تخصص و تبحّر است. امروزه تحقيقات علمى از پيچيدگى‌هاى خاصى برخوردار است و روش‌هاى بکار گرفته شده در آنها نيز متنوع و پيچيده است؛ بنابراين، محقق بايد از همهٔ روش‌هاى متنوع و گسترده آگاهى داشته باشد و با تسلط بر آنها و استفاده از مهارت خود پژوهش موردنظر را انجام دهد؛ براى مثال، امروزه در تحقيقات علمى و از جمله تحقيقات مربوط به علوم تجربى و اجتماعى در سطح گسترده‌اى از آمار و رايانه استفاده مىشود. پس، محقق بايد با مفاهيم و طرز بهره‌بردارى از اين دانش‌ها آشنايى داشته باشد تا بتواند تحقيقى ارزشمند و قابل قبول را به‌انجام برساند.
|
|
|
|
| تحقيقات علمى معمولاً در قلمروهاى محدود انجام مىشود تا امکان کنترل، مشاهده و مطالعه وجود داشته باشد. با اين حال، اين قلمرو محدود به‌گونه‌اى مختلف مىشود که نتايج بدست‌آمده به کل جامعه تعميم‌پذير باشد؛ بنابراين، محقق ناچار است با رعايت ضوابط خاصى به مطالعه بخشى از جامعه که اصطلاحاً به آن نمونه مى‌گويند، بپردازد. نمونه با روش‌هاى آمارى انتخاب مىشود، به‌نحوى که معرف کل جامعه مورد مطالعه باشد.
|
|
|
|
| به‌منظور اطمينان از صحت نتايج و بدست آوردن شناخت واقعى از پديدهٔ مورد مطالعه، رعايت دقت در مراحل مختلف کار و اطمينان از صحت مطالب امرى ضرورى است. محقق بايد در کار تحقيق دقيق باشد و در هر مرحله کار انجام شده را به‌دقت مورد کنترل و بازبينى قرار دهد و از صحّت آن اطمينان حاصل نمايد. دقت در مطالعهٔ سوابق امر، دقت در برآورد حجم نمونه، دقت در گردآورى اطلاعات و کاربرى و تجزيهوتحليل آن و دقت در تنظيم و نگارش گزارش تحقيق از ضروريات است. بعلاوه، براى اطمينان از صحت و دقت کار لازم است محقق هر مرحله‌اى را که انجام مى‌دهد مجدداً کنترل و بازبينى نمايد، هرچند بيشترين دقت محقق بايد صرف کنترل داده‌ها و اطلاعات گردآورى شده و طبقه‌بندى و تجزيهوتحليل آن گردد، زيرا اطلاعات مبناى اصلى نتيجه‌گيرى و پيدا کردن شناخت و کشف مسئله است. با توجه به اهميت دقت در کار تحقيق، توصيه مىشود حداقل يک بار فرد ديگرى از گروه تحقيق کار انجام شده را کنترل و بازبينى کند. نکته ديگر اين‌که تدوين پرسشنامه و فعاليت پرسشگرى و کدگذارى و انتقال داده‌ها به رايانه (پانچ داده‌ها) و مانند آن نيز بايد مورد مراقبت و کنترل و بازبينى قرار گيرد تا ميزان خطا و اشتباه به حداقل ممکن کاهش يابد.
|
|
|
|
| از آنجا که در هر تحقيق براى کشف واقعيت و حقيقت پديده‌ها تلاش مىشود، محقق بايد سعى نمايد اطلاعاتى را که جمع‌آورى مى‌کند واقعيت و حقيقت داشته باشد و از امور ذهنى و تخيّلى پرهيز نمايد. اگر اين قاعده رعايت نشود، محقق نخواهد توانست واقعيت و حقيقت را کشف نموده، مسئلهٔ تحقيق را حل نمايد؛ زيرا کشف واقعيت مستلزم در اختيار گرفتن داده‌ها و اطلاعات واقعى است.
|
|
|
|
| اين قاعده منسوب به کوويليه جامعه‌شناس فرانسوى است و بر اين نکته تأکيد دارد که محقق بايد به هنگام شروع و انجام دادن تحقيق، ذهنش از مسئله مورد بررسى خالى باشد و از هر گونه پيش‌داورى و قضاوت عجولانه و دخالت دادن تصورات و اطلاعات ناقص خود در کار تحقيق پرهيز نمايد. رعايت اين قاعده باعث مىشود تا محقق جريان طبيعى تحقيق را پيگيرى نموده، در چارچوب فرآيند تحقيق علمى اطلاعات مورد نياز را گردآورى و تجزيهوتحليل کند تا به شناخت واقعى دست يابد.
|
|
|
|
| تحقيق علمى مستلزم سپرى شدن زمان است. اساساً انجام دادن هر يک از مراحل تحقيق به‌طور طبيعى نيازمند گذشت زمان است و نمى‌‌توان در آن عجله کرد. بعضى از تحقيقات علمى ماهيت تداومى دارد و زمان طولانى‌ترى را بايد براى انجام دادن آن صرف کرد؛ براى مثال، مطالعه تحولات شخصيتّى انسان طى چندين سال يا مطالعهٔ تغييراتى که در زمين کشاورزى بر اثر کشت پشت سرهم يا با آيش ايجاد مىشود ماهيت تداومى دارد؛ از اين‌رو، محققى که دست به چنين تحقيقى مى‌زند بايد بسيار صبور و بردبار باشد. گاه در کار تحقيقاتى موانع و مشکلاتى پيش مى‌آيد و اوضاع بر وفق مراد محقق پيش نمى‌رود. موانع مالي، موانع تسهيلاتي، موانع نيروى انسانى و ... از اين نوع مشکلات است. در چنين شرايطى نيز محقق بايد حوصله و بردبارى به خرج داده از ادامهٔ کار مأيوس نشود؛ چون به هر حال کار تحقيقاتى بسادگى مقدور نيست و قطعاً با مشکلات همراه است.
|
|
|
|
| تحقيق علمى نيازمند جرأت و جسارت است. شجاعت در کار تحقيقاتى در دو جا لازم است: اول در برخورد با مشکلات و موانع و تهديدهايى که در جريان تحقيق پيش مى‌آيد؛ دوم در هنگام نوشتن يا ارائه گزارش تحقيق و اظهار نتايج آن. بعضى از تحقيقات در هنگام اجرا با مخاطراتى روبرو مىشود که نه تنها تحقيق، بلکه تندرستى محقق را نيز تهديد مى‌کند؛ مثلاً محققى که در آزمايشگاه ميکروب‌شناسى يا بيمارى‌شناسى تحقيق مى‌کند خطر آلودگى تهديدش مى‌نمايد. در حقيقت از جان خود مايه مى‌گذارد تا واقعيتى را کشف کند و به گسترش قلمرو معرفتى کمک نمايد.
|
|
| در مرحلهٔ پايانى کار تحقيق و ارائه گزارش آن به‌خصوص در تحقيقاتى که در حوزه مسايل انساني، فرهنگي، اجتماعى و سياسى انجام مىشود شهامت لازم است، زيرا نتايج تحقيق ممکن است براى عده‌اى خوشايند نباشد و مقاومت‌هايى را باعث گردد؛ مثلاً ممکن است يک دولت يا حکومت از نتيجهٔ تحقيقى ناراحت شود يا يک گروه دينى و مذهبى يا فرهنگى و اجتماعى از نتايج تحقيق راضى نباشد.
|
|
|
|
| در تحقيقات گروهي، به‌ويژه آنهايى که از وسعت و ابعاد گسترده‌اى برخوردار هستند، لازم است مديريت واحدى در کليه مراحل تحقيق حضور داشته باشد تا بتواند مراحل تحقيق را به‌صورت منظم پيش ببرد و فعاليت‌هاى زيرمجموعه‌ها و گروه‌ها و افراد حاضر در تحقيق را هماهنگ نمايد. اين امر باعث جلوگيرى از بروز اغتشاش، سردرگمي، اختلاف‌نظر و تداخل در کار و سلامت جريان تحقيق و صرفه‌جويى را در کليه زمينه‌ها باعث مىشود.
|
|
|
|
| رعايت اين اصل از سوى محقق ضرورى است. محقق انسان است و بنابراين ايده‌آل‌ها، آرزوها، باورها و عقايد خاص خود را دارد و به ارزش‌هاى خاصى نيز علاقه‌مند است؛ از اين‌رو، جدا شدن از اين وابستگى‌ها و دور نگه‌داشتن جريان تحقيق از تأثيرپذيرى آنها کارى مشکل است و همّت بالاى محقق را طلب مى‌کند. اين مشکل به‌ويژه در تحقيقات مربوط به علوم انسانى و اجتماعى بيشتر وجود دارد.
|
|
| در هر صورت، سلامت تحقيق مستلزم رعايت اصل بى‌طرفى است و محقق ناچار بايد تحقيق خود را از قيد اين مسائل رها کند. در غيراين‌صورت، مراحل تحقيق به‌ويژه در تدوين فرضيه، گردآورى اطلاعات، تجزيهوتحليل و نتيجه‌گيرى تحت تأثير آنها قرار خواهد گرفت و نتايج دستکارى شده‌اى ارائه خواهد شد که فاقد اعتبار علمى است.
|
|
|
|
| کار تحقيق بايد به نتيجه‌اى منتهى شود که مبيّن ماهيت پديده يا تشخيص رابطه بين پديده‌ها و اشياء باشد. به بيان ديگر، محقق بايد در انتهاى کار و براساس نتايج حاصل شده توانايى ارائه نظريه‌اى را که چگونگى واقعيت و حقيقت را توضيح دهد، داشته باشد.
|
