دستگاه توليد مثل در طيور از چند نظر با ساير دامهاى اهلى متفاوت است:
اولاً: عمل اين دستگاه در طيور سريع‌تر از ساير دام‌ها است.
ثانياً: جنين در خارج از بدن مادر رشد مى‌کند و هيچ‌گونه رابطه‌اى از نظر تغذيه بين مادر و جنين وجود ندارد. و همچنين در ابتداء شروع زندگي، غذا توسط مادر تهيه نمى‌شود. در حالى‌که در دامهاى ديگر اولاً جنين مستقيماً توسط مادر تغذيه مى‌شود و ثانياً در ابتداء زندگى نوزاد مستقيماً توسط مادر انجام مى‌گردد.
طيور اهلى و ساير پرندگان غذائى را که براى رشد جنين لازم است در زمان بسيار کمى بعد از اينکه نطفه تشکيل گرديد تهيه مى‌نمايد. جنين در طى رشد مستقيماً از مواد غذائى داخل تخم‌مرغ و جوجه در روزهاى اول زندگى خود از مواد ذخيره‌اى که در بدن او قرار دارد تغذيه مى‌کند. از طرفى وقتى‌که تخم‌مرغ نطفه‌دار توسط مرغ گذارده شد مواد غذائى ذخيره براى جنين ثابت است مگر اينکه بعضى عوامل فيزيکى يا محيطى در اين امر تأثير کند. بدين ترتيب نقش جيره غذائى مرغ در توليد مثل روشن مى‌شود.
به‌طورکلى از سه راه جيره غذائى در توليدمثل طيور مؤثر واقع مى‌شود:
۱. تأثير در دستگاه توليد اسپرم (بيضه‌ها) در نتيجه کيفيت و کميت اسپرم بهتر مى‌شود و مى‌تواند تعداد بيشترى تخم‌مرغ را نطفه‌دار کند.
۲. تأثير در دستگاه توليد تخم‌مرغ، مواد غذائى ممکن است در دستگاه توليد مرغ اثر کند و مرغ را ودارا به گذاردن تعداد بيشترى تخم‌مرغ نمايد.
۳. ممکن است مواد غذائى در ترکيبات تخم‌مرغ مانند املاح و ويتامين‌ها اثر کند واضح است که اين امر در خاصيت جوجه درآورى تخم‌مرغ مؤثر خواهد بود.
اثر جيره غذائى در خروس
کمبود بعضى از املاح و ويتامين‌ها سبب کاهش کيفيت و کميت اسپرم خروس مى‌شود در اين مورد کمبود ويتامين A و E بيش از ديگران مؤثر است. آزمايش‌هاى انجام شده نشان داده است که خروس‌ها محروميت و يا کمبود ويتامين آ و اى را مى‌توانند به‌مدت طولانى تحمل کنند ولى اين امر ممکن است عاقبت‌الامر منجمر به عقيمى آنها گردد. همچنين کيفيت پروتئين‌ها نيز در فعاليت جنسى خروس‌ها مؤثر است خروس‌هائى که تنها با پروتئين‌هاى گياهى تغذيه مى‌شوند کمتر جفتگيرى مى‌کنند تا آنهائى که در جيره غذائى خود مقدارى پروتئين حيوانى وجود دارد. طبق مطالعات بعضى ايستگاه‌هاى تحقيقاتى خروس‌هائى که با بعضى مواد سيلو شده تغذيه شده‌‌اند توليد اسپرم در آنها افزايش يافته است.
بعضى مواد اثر معکوس در توليد اسپرم دارند مثلاً طبق آزمايش W.H Burraus در مرکز تحقيقاتى آمريکا در Beltsville تغذيه خروس‌ها با جيره غذائى که حاوى غذا تيروئيد خشک شده است به‌سرعت سبب کم شدن توليد اسپرم مى‌شوند. افزايش مقدار کمى مثلاً ۵/۰ درصد از بعضى نمونه‌هاى روغنى جوانه گندم به فرمول غذائى نيز داراى همين اثر مى‌باشد.
اثر غذا در توليد تخم‌مرغ
آزمايشات مختلف به‌خوبى نشان داده است که جيره غذائى اثر فراوانى در توليد تخم‌مرغ دارد.
کمبود يک يا چند ماده غذائى اصلى در جيره غذائى سبب کاهش توليد تخم‌مرغ مى‌گردد و حتى گاهى سبب قطع توليد تخم‌مرغ مى‌شود.
کلسيم، منگنز، پروتئين‌ها و ويتامين‌ها A و D و ريبوفلاوين و کولين بيش از ديگران در اين امر مؤثر هستند.
اگر کلسيم فرمول غذائى به اندازه کافى نباشد پوسته تخم‌مرغ نازک مى‌شود و توليد تخم‌مرغ پائين مى‌آيد. اگر کمبود زياد باشد حتى سبب قطع توليد تخم‌مرغ مى‌گردد.
توليد تخم‌مرغ با پوسته‌هاى ضعيف و نازک معمولاً تنها در نتيجه کمبود کلسيم نيست بلکه ممکن است در اثر عوامل ديگر مانند کمبود ويتامين D، خروج سريع تخم‌مرغ از بدن قبل از اينکه پوسته فرم بگيرد، وجود بعضى بيمارى‌ها در تخمدان و مجراى تخمدان باشد کمبود منگنز سبب کم شدن تخم‌مرغ مى‌شود گزارشات حاصله نشان داده است که افزودن مقدارى منگنز به جيره غذائى که داراى کمبود اين ماده است سبب ازدياد تخم‌مرغ مى‌گردد. کميت و کيفيت پروتئين‌ها نيز در توليد تخم‌مرغ مؤثر است.
وقتى که پروتئين جيره غذائى از مقدار معمولى کمتر شود توليد تخم‌مرغ نيز کم مى‌گردد. ولى اضافه کردن پروتئين بيش از حد معمول به جيره غذائى اثرى در ازدياد تخم‌مرغ ندارد. کيفيت پروتئين نيز در توليد تخم‌مرغ تأثير دارد و سبب افزايش يا کاهش آن مى‌گردد.
اثر غذا در ترکيب تخم‌مرغ
ترکيبات تخم‌مرغ بستگى به جيره غذائى مرغ دارد. مقدار ويتامين، همچنين مقدار چربى و پروتئين موجود در تخم‌مرغ بستگى به مقدار اين مواد در فرمول غذائى دارد. مقدار زيادى عناصر ديگر نيز به‌وسيله جيره غذائى ممکن است به تخم‌مرغ برسند به‌عنوان مثال ممکن است به‌وسيله اضافه کردن مقدارى يد به فرمول غذائى تخم‌مرغ‌هائى توليد کرد که داراى مقدار کافى يد باشد.
کمبود کلسيم و منگنز در فرمول غذائى سبب کم شدن آنها در ترکيب تخم‌مرغ مى‌گردد. اضافه نمودن بعضى مواد مثل روغن ماهى به جيره غذائى سبب افزايش مس و آهن زرده تخم‌مرغ مى‌گردد. همچنين گزارش داده شده است که اشعه آفتاب داراى اثرى مانند روغن ماهى است.
عناصر ديگرى نيز وجود دارند که پس از اينکه به جيره غذائى اضافه شدند مدتى بعد در ترکيبات تخم‌مرغ ظاهر مى‌شود.
اين عناصر عبارتند از: سله‌نيوم (Selrnium) و برومين (Bromine) و اسيد بنزوئيک (Benzoicacid) و بعضى از پيگمان‌هاى گياهى مثل گزانتوفيل (Xanthophyll) و کاپسانتين (Capsanthin).
اثر غذا در خاصيت جوجه‌درآورى (Hatchability)
جيره غذائى اثر زيادى در خاصيت جوجه درآورى دارد. به‌وسيله خاصيت جوجه‌آورى مى‌توان به خوبى مناسب بودن جيره غذائى را اندازه گرفت.
عواملى که توسط جيره غذائى در خاصيت جوجه‌درآورى مؤثر هستند عبارتند از: کميت و کيفيت پروتئين، مقدار املاح و مقدار ويتامين‌هاى مختلف.
۱. پروتئين‌ها و خاصيت جوجه‌درآورى:
اگر فرمول غذائى متعادل باشد اضافه نمودن پروتئين بيش از ميزان ۱۵-۱۶ درصد فرمول غذائى نتيجه‌اى در افزايش خاصيت جوجه درآورى ندارد.
کيفيت پروتئين نيز در امر جوجه درآورى اثر فراوانى دارد. پروتئين‌هائى که منشاء حيوانى دارند سبب افزايش خاصيت جوجه درآورى مى‌شوند علت آن اين است که اين دسته از پروتئين‌ها اغلب حاوى مقادير زيادى ويتامين B۱۲ هستند (عامل آ.پي.اف.A.P.F) و همين عامل سبب افزايش خاصيت جوجه درآورى مى‌شود.
چربى‌هاى حيوانى، پودر ماهى و روغن ماهى و پودر گوشت پودر خون، کنجاله تخم پنبه و کنجاله سوژا داراى اثر مناسب در خاصيت جوجه درآورى مى‌باشند.
۲. مواد معدنى و خاصيت جوجه‌درآورى:
آزمايشات مکرر نشان داده است کلسيم در خاصيت جوجه درآورى تأثير به‌سزائى دارد و کم کردن آن در جيره غذائى سبب نقصان خاصيت جوجه درآورى و حتى از بين رفتن آن مى‌شود. و همچنين زياد بودن بيش از حد کلسيم نيز در جوجه درآورى اثر معکوس دارد. اثر کلسيم بستگى به ميزان فسفر فرمول غذائى دارد وقتى که کلسيم افزايش مى‌يابد فسفر هم بايستى افزايش يابد.
منگنز براى بهبود خاصيت جوجه درآورى مؤثر و ضرورى است. کمبود آن در جيره غذائى سبب بد شدن پوسته تخم‌مرغ و اختلال در رشد جنين مى‌گردد. کمبود يد نيز احتمالاً سبب کم شدن خاصيت جوجه درآورى مى‌گردد.
کمبود نمک طعام علاوه بر اينکه سبب اختلال در سلامتى مرغ و کم شدن توليد مى‌گردد سبب اختلال در خاصيت جوجه درآورى نيز مى‌گردد.
سله‌نيوم يکى از املاحى است که زياد بودن آن اثر مضر در رشد جنين و ميزان جوجه درآورى دارد.
اگر در غذا مقدار جزئى از آن حتى به مقدار ۱۵ قسمت در يک ميليون وجود داشته باشد جوجه درآورى را کاهش مى‌دهد.
۳. نسبت چربى و مواد قندى در خاصيت جوجه درآورى:
آزمايشات مختلف نشان داده است که چربى‌ها در جوجه درآورى اثر خوب دارند ولى بعضى از چربى‌ها مانند روغن خام تخم پنبه (۶/۳ درصد) داراى اثر بد در جوجه درآورى است.
قندها اثر چندانى در خاصيت جوجه درآورى ندارند ولى مطالعات انجام شده نشان داده که اضافه نمودن گندم به فرمول غذائى بيش از ۴ دانه ديگر که معمولاً مورد استفاده قرار مى‌گيرد (ذرت، جو، يولاف، ارزان) در جوجه درآورى اثر مناسب دارد.
