خطوط ملل مجاور عربستان

ملل سامى که از هر طرف با اعراب مربوط بودن به قرار ذيل است:

عبريان، آراميان، نبطيان، سريانيان، کلداينان، حميريان يمن، اقوام ثمود و بنى‌ليحان، صفويان و خطوطى که اين ملل بدان چيز مى‌نوشتند به قرار ذيل است:

- خط عبرى: که از اصل فنيقى گرفته شده بود و آن را 'قلم‌عبري' مى‌ناميدند و بعد از خلطه با آراميان و واقعهٔ اسارت بابل خط مذکور را تغيير دادند و از گردهٔ خط آرامى خطى اختيار کردند و بعد از تکميل آن را خط آشورى يا خط مربع نام نهادند.

۱. نمونه‌اى از قلم نبطى متأخز در قرن اول و دوم و سوم ب‌ م که از کتيبه‌هاى پطرا و غيره به‌دست آمده.

۲. نمونه‌اى از حروف (نقش نماره) از قرن چهارم ب ‌م و اين هم نوعى از قلم نبطى است.

۳. نمونهٔ ديگر ازخط نبطى مستخرج از کتيبهٔ زبد و حران مربوط به قرن ششم ب‌ م.

۴. نمونه‌اى از حروف عربى معروف به کوفى متعلق به قرن اول هجرى .

- خط نبطى : که آن هم از خط آرامى گرفته شده و از اصل آن به خط فنيقى مى‌رسد، و با تصرفاتى که در آن به‌عمل آمد اصل و ريشهٔ خط کوفى را به‌وجود آورد.

- خط سُريانى : که اصلاح شدهٔ خط آرامى است و در تمام دورهٔ ساسانيان و ديرى بعد از اسلام يگانه خط علمى و مشهور مشرق شناخته مى‌شد و در مراکز علمى مهمى مانند شهر 'اُدسْ Edessa ^(۱) ' در الجزيره و شهر جُنديشاپور در اهواز و ساير بلاد عراق اين خط نوشته مى‌شده است و اين خط بعد از غلبهٔ مغول بر بلاد اسلام از ميان رفت.

(۱) . ادس يا ادسا ـ که آن را به سريانى 'اورهي' و به عربى 'الرّها' مى‌ناميدند نام يونانى شهرى است در الجزيره که امروز آن را 'اورفا' گويند، و آن شهر مرکز دولت اُوسُروَن' بوده است که مرحوم پيرنيا آن را 'خُسُروَنْ' ناميده است، و اين دولت غالباً با دولت ايران 'پرثوي' هم پيمان بوده است.

- خط کلدانى که باقيماندهٔ خط آرامى و با خط نبطى نزديک بوده است.

- خط سبا يا 'سَبَئي' که اصلاح شدهٔ خط 'مُسنَدْ' بود و از اصل فنيقى گرفته شده و در يمن متداول بوده است.

- خطوط ثمودى و لحيانى که در غرب و شمال حجاز نوشته مى‌شده و شعبه‌اى از خط 'سبا' بوده است.

- خطوط 'صفوي' منسوب به سرزمين 'صفاة' که در سوريه نزديک کوه لبنان قمست‌هاى بسيارى از آن کشف شده است ^(۲) و به خط نبطى قديم شباهت داشته است.

(۲) . براى تکميل اطلاع از اين خطوط لازم است به تاريخ‌الغات ‌الساميه تأليف دکتر اسرائيل ولفنسون مدرس جامعهٔ مصر طبع قاهره رجوع کنيد.

- خط نطسورى اين خط در ميان نسطوريان ـ مسيحيان پيرو کليساى مشرقى معروف به 'نسطوري' رايج بوده و نوعى از خط سطرنجيلى و سُريانى محسوب مى‌شده است و ما در جدول زيرين از لحاظ اهميت اين خط و خط سريانى را نشان داده‌ايم.

از خطوط نامبرده خط ثمودى و لحيانى و صفوى و همچنين نبطى را مى‌توان از امهات خطوط عربى شمرد، ولى هيچ‌کدام مربوط به خود عرب نيست، و از خود عرب در سرزمين حجاز و يثرب تا امروز آثار خطى که منسوب به عرب و مربوط به ايام و تواريخ معروف آن جماعت باشد به‌دست نيامده است اما کتيبه‌هائى که داراى لغات عربى و اسامى عربى باشد به خط صفوى و آرامى و نبطى و ثمودى پيدا مى‌شود ليکن از ايام و تواريخ عرب اشاره و ذکرى در آنها نيست و معروف‌تر از همه 'کتيبهٔ نماره ـ تاريخ اين کتيبه ۳۲۸ بعد از ميلاد است. نماره قصرى بوده کوچک از رم در کوه لبنان.' است و از 'امرءالقيس بن عمرو ملک حيره' که بر سنگ گور او نقش است ديگر 'کتيبهٔ زبد ـ به تاريخ: ۵۱۱ ب.‌م زيد نام خرابه‌اى است بن قنسرين و نهر فرات' و ديگر 'کتيبهٔ حَرّان ـ به تاريخ ۵۶۸ ب.‌م در منطقهٔ شمالى از کوه 'دروز' برسنگى روى سر در کنيسه' و ديگر 'کتيبهٔ ام‌الجمال ـ اين کتيبه هنوز انتشار نيافته است.' است و قديمى‌ترين اين کتيبه‌ها که از امرءالقيس باشد تاريخ آن سنهٔ ۳۲۸ بعد از ميلاد مسيح است. (براى شرح و تفصيل رجوع کنيد: تاريخ‌الغات ‌الساميه ـ مصر ص ۱۸۹ ـ ۱۹۴)

قرائت اين کتيبه که دانشمند خاورشناسان 'ليتمان' خوانده است. و از اول سطر که از راست به چپ است دو حرف افتاده دارد:

(بنصر) الاله شرحو بر امت منفو و ظبى بر مرالقيس

و شرحو بر سعدو و سترو و سريحو (بتميمي)

و اين کلمهٔ آخر به قلم سريانى است و باقى به قلم عربى مرکب و مفاد اين کتيبه اسم کسانى است که در بناى کنيسه سعى کرده‌اند.

- ترجمه اين کتيبه به فارسى:

به يارى خدا شرحو پسر امت منفو و ظبى پسر امرءالقيس و شرحو پسر سعد و وسترو و شريحو بتميمي.

قرائت اين کتيبه توسط (ليتمان)

اَنا شُرَحيل بن ظَلُمو بنَيتُ ذَالمَرَ طول سنة ۴۶۳ بعد مَفسدِ خَيبر بَعم. يعني: من شر ـ حيل‌ بن ظالم بنا کردم اين مرطول را سنهٔ ۴۶۳ بعد از واقعهٔ فساد 'خيبر' به يک‌سال ^(۳) . و اين کتيبه هم به خط عربى و مرکب است.

(۳) . عبارت 'مفسد خيبر به عام' را استاد ليتمان توانست بخواند و اشاره است به غزوهٔ يکى از امراء غسانى در قلاع خيبر و از کتاب‌المعارف ابن‌قتيبه استناد جسته است که گويد:

'ثم ملک بعده الحرث بن ابى شمر .... و کان غزا خيبر فسبى من اهلها ... الخ'