واکسن يک ماده ايمنى - بيولوژيکى (Immuno - biological) است که براى ايجاد محافظت ويژه در مقابل بيمارى خاصى توليد شده است. واکسن توليد پادتن‌هاى محافظتى و ديگر مکانيزم‌هاى ايمنى را تحريک مى‌کند. واکسن‌ها ممکن است از ارگانيزم‌هاى زنده تغيير داده شده، يا ارگانيزم‌هاى غيرفعال يا کشته شده، عصاره قسمت‌هاى مختلف سلول، توکسوئيد يا ترکيبى از اينها ساخته شده باشد. ترکيبات جديدتر واکسن‌هاى ساخته شده از زير واحدها (Subunit vaccines) و واکسن‌هاى نوترکيبى (recombinant vaccines) هستند.
ارگانيزم‌هاى خاصى سم خارجى (اگزوتوکسين) توليد مى‌کنند براى مثال باسيل ديفترى و کزاز. سموم توليد شده توسط اين ارگانيزم‌ها سم‌زدائى شده و براى تهيه واکسن‌ها استفاده مى‌شود. پادتن‌هاى توليد شده در اين مورد به جاى اينکه بر روى خود ارگانيزم اثر کنند محيط سمى ايجاد شده در طى عفونت را خنثى مى‌کنند. به طور کلى توکسوئيدها عوامل ايمن‌کنندهٔ بسيار مؤثر و کم‌خطرى هستند.
اجزاء سلولى
واکسن‌ها، در مواردى خاص، از عصاره اجزاء سلولى ساخته مى‌شوند. براى مثال واکسن مننگوکوک از آنتى‌ژن پلى‌ساکاريد ديواره سلولى ساخته شده است و واکسن پنوموکوک از پلى‌ساکاريدى که در کپسول ارگانيزم وجود دارد به‌دست آمده است و واکسن هپاتيت B از پلى‌پپتيد مى‌باشد. اگرچه مدت محدودى است که اين واکسن‌ها تجربه مى‌شوند اما مؤثر بودن و بى‌خطر بودن آنها اميدوارکننده است.
واکسن‌هاى زنده
واکسن‌هاى زنده (مثل BCG، سرخک، فلج اطفال خوراکي) از ارگانيزم‌هاى زنده (و اغلب ضعيف شده) ساخته مى‌شوند. اين ارگانيزم‌ها در آزمايشگاه، بر روى کشت بافتى يا جنين جوجه مکرراً پاساژ داده مى‌شوند. به اين ترتيب توانائى ايجاد بيمارى تمام عيار را از دست خواهند داد ولى خاصيت ايمنى‌زائى آنها باقى مى‌ماند. درکل، واکسن‌هاى زنده عوامل ايمن‌کننده قوى‌ترى نسبت به واکسن‌هاى کشته شده هستند. دلايل اين امر عبارتند از: ۱. ارگانيزم زنده در بدن ميزبان تکثير کرده و مقدار آنتى ژن حاصله بيشتر از آنتى ژنى است که تزريق شود. ۲. واکسن‌هاى زنده همه ترکيبات اصلى و فرعى آنتى ژنى را دارند ۳. واکسن‌هاى زنده با بافت‌هاى مشخصى از بدن واکنش مى‌کنند مثلاً واکسن فلج اطفال بر مخاط روده اثر مى‌کند. ۴. مکانيزم‌هاى ديگرى نيز وجود دارد مثل باقى ماندن ويروس‌هاى خفته (latent viruses)
واکسن زنده، به افرادى که بيمارى‌هاى نقص ايمنى دارند و يا به کسانى که پاسخ ايمنى آنها، به علت لوکمي، لمفوم يا سرطان‌ها و يا به خاطر درمان با کورتيکوستروئيدها، عوامل آلکيل‌کننده، عوامل ضد متابوليک يا پرتو، سرکوب شده است، نبايد تجويز شود. خاملگى يکى ديگر از موارد منع مصرف واکسن‌هاى زنده مى‌باشد، مگر اينکه خطر عفونت براى مادر، از خطر تزريق واکسن زنده براى جنين، بيشتر باشد.
وقتى دو واکسن زنده لازم است، يا بايد همزمان در دو محل جداگانه تجويز شوند و يا با فاصله زمانى ۳ هفته، داده شوند. در مورد واکسن‌هاى زنده، ايمنى با يک روز به دست مى‌آيد به استثناء واکسن فلج اطفال که براى رسيدن به ايمنى مؤثر به سه نوبت يا نوبت‌هاى بيشتري، در فواصل زمانى مشخص، نياز دارد. واکسن‌هاى زنده معمولاً يک ايمنى طولانى مدت ايجاد مى‌کند، اما نه هميشه به درازاى ايمنى حاصل از عفونت طبيعي.
براى اينکه واکسن‌هاى زنده، مؤثر باقى بمانند بايد به طور صحيح ذخيره‌سازى شوند. در ايمن‌سازى فلج اطفال و سرخک، به خاطر رعايت نکردن زنجيره سرما، قبل از استفاده از واکسن‌ها، شکست‌هائى (failure) رخ داده است.
واکسن‌هاى ترکيبى (Combinations)
اگر بيش از يک عامل ايمن‌کننده در واکسن وجود داشته باشد، واکسن را ترکيبى يا مخلوط مى‌نامند. هدف از ساخت واکسن‌هاى ترکيبى تسهيل تجويز واکسن‌ها، کاهش هزينه و کم کردن تعداد دفعات مراجعه مى‌باشد. واکسن‌هاى زير از جمله شناخته شده‌ترين واکسن‌هاى ترکيبى هستند:
DPT: ديفترى - سياه‌سرفه - کزاز
DT: ديفترى - کزاز
DP: ديفترى - سياه‌سرفه
DPT: واکسن تيفوئيد
MMR: سرخک - اوريون - سرخجه
DPT :DPTP به‌علاوه فلج اطفال غيرفعال شده.
اصطلاح 'چند ظرفيتي' (Polyvalent) به واکسن‌هائى اطلاق مى‌شود که از دو يا سه زيرگروه يک نوع ارگانيزم تشکيل شده باشند، (مثل واکسن فلج اطفال و آنفلوآنزا). اصطلاح واکسن‌هاى 'اتو' (auto) يا اتوژن (autogenous)، وقتى اطلاق مى‌شود که ارگانيزم داخل واکسن از همان بيمار گرفته شده باشد.
بعضى واکسن‌ها به صورت واکسن‌هاى ساده (Plain) عرضه مى‌شوند و بعضى ديگر به صورت واکسن کمکى (adjuvant). واکسن‌هاى ساده نسبت به واکسن‌هاى کمکى تأثير کمترى دارند. مواد کمکى (adjuvant)، موادى هستند که به واکسن‌ها اضافه مى‌شود تا توان بالقوه پاسخ ايمنى را افزايش دهد. به اين ترتيب مقدار کمترى آنتى‌ژن لازم خواهد بود و دفعات تجويز واکسن نيز کمتر ولى مقدار پادتن ساخته شده بيشتر مى‌شود. مکانيزم دقيقى که مواد کمکى (مثل آلومينيوم، فسفات، هيدروکسيد آلومينيوم، روغن در آب) ايمنى پادتنى را افزايش مى‌دهند، به‌خوبى شناخته شده نيست. بخشى از اين اثر به‌خاطر شکل‌گيرى گرانولوماى موضعى است که آنتى‌ژن را در خود نگه داشته و به صورت آهسته آن را آزاد مى‌کند. واکسن‌هاى Freez - dried (مثل BCG، تب زرد و سرخک) از واکسن‌هاى مايع پايدارتر هستند.
