پانوشت که به آن زيرنوشته، پى‌نوشت، پابرگ، زيرنويس و پاورقى هم گفته مى‌شود، کلمه، عبارت، جمله يا جملاتى است که در پايين متن اصلى در صفحه نوشته مى‌شود و باموضوع مطرح شده در متن صفحه رابطه معنايى و موضوعى دارد. پانوشت به چند منظور نوشته مى‌شوند، از جمله:
۱. رعايت امانت: در نقل قول و در تلخيص بايد منبع مرجع را معرفى نمود.
۲. اعتبار بخشيدن به مطلبى که مى‌نويسيم، منبع آن را معرفى مى‌کنيم.
۳. ارجاع دادن خواننده به قسمتى ديگر از متن
۴. توضيح بيشتر دربارهٔ ايده‌اى که در متن مطرح شده است، خواه در تأييد و يا در نقد و رد آن
۱. بين سطر آخر متن در صفحه و سطر اول پانوشت بايد يک خط افقى رسم کرد. اگر حروف پانوشت کوچک‌تر از حروف متن باشند طول اين خط ۸/۳ تا ۸/۵ طول سطر است، در غيراين‌صورت خط کامل است.
۲. در متن بايد خواننده را به کمک يک شماره يا علامتى که با علامت‌هاى استفاده‌شده در متن مشتبه نشود، ارجاع داد. اين شماره يا علامت در بالا چپ کلمه و بدون پرانتز نوشته مى‌شود.
۳. اگر پانوشت بيش از يک سطر باشد، شروع سطر اول مثل شروع نوشتپار است.
۴. پانوشت‌هاى توضيحى را اطلاع‌دهندهٔ بيش از نيم صفحه بهتر است در قسمت پيوست‌ها درج شوند.
- نحوه نوشتن پانوشت استنادى و ارجاعي:
در ساده‌ترين صورت و صرف‌نظر از پاره‌اى جزئيات، در بار اول ارجاع يا استناد بايد سه مجموعه اطلاع به خواننده داده شود:
در جدول ذيل، اين سه مجموعه اطلاع در مورد چند نوع منبع آمده است.
جدول اطلاعات لازم در پانوشت ارجاعى و استنادى
نوع منبع
مشخصات مؤلف
مشخصات منبع
مشخصات نشر
کتاب
نام و نام‌خانوادگى مؤلف ويرگول
عنوان کتاب ويرگول شماره مجلد
ويرگول شماره ويراست ويرگول نام و نام خانودگى مترجم ويرگول
نام ناشر ويرگول محل نشر ويرگول
تاريخ نقطه ويرگول شماره صفحه(ها) نقطه
مقاله از مجله
به همان صورت بالا
عنوان مقاله (محصور در علامت ) ويرگول
عنوان مجله ويرگول شماره مسلسل
ويرگول تاريخ نقطه ويرگول شماره صفحه(ها) نقطه
مقاله از روزنامه
به همان صورت بالا
عنوان مقاله ويرگول
عنوان روزنامه ويرگول محل انتشار
ويرگول تاريخ کامل ويرگول شماره صفحه ويرگول شماره
ستون نقطه
مقاله از دايرةالمعارف
به همان صورت بالا
عنوان دايرةالمعارف ويرگول
شماره مجلد ويرگول تاريخ نقطه
ويرگول شماره صفحه(ها) ويرگول
فرهنگ لغات
به همان صورت بالا
عنوان فرهنگ لغات ويرگول
نام ناشر ويرگول محل نشر ويرگول
تاريخ نقطه ويرگول شماره صفحه(ها) نقطه
- قواعد ارجاع يا استناد مکرر:
در ارجاع يا استناد مکرر به يک منبع، به‌صورت زير عمل مى‌شود:
۱. اگر بلافاصله پس از يک پانوشت استنادى با ارجاعى دو مرتبه به همان کتاب و همان صفحه استناد يا ارجاع داده شود، به‌جاى ذکر مجدّد مشخصّات منبع، از عبارت محل مذکور استفاده مى‌شود (در متن غربي: Loc.cit. کوته‌نوشت Loco citato).
۲. اگر بلافاصله پس از يک پانوشت استنادى يا ارجاعى دوباره به همان کتاب ولى به صفحه‌هاى ديگر آن استناد يا ارجاع داده شود، به‌جاى ذکر مجدّد مشخصّات منبع، از عبارت اثر مذکور استفاده مى‌شود و شمارهٔ فصل يا صفحه (صفحات) قيد مى‌گردد (در متون غربى .OP.cit کوته‌نوشتِ Opere citato).
۳. اگر پس از يک پانوشت استنادى يا ارجاعى دوباره به همان کتاب، ولى به صفحه‌هاى ديگر آن استناد يا ارجاع داده شود و پانوشت دوم بلافاصله پس از پانوشت اول و در همان صفحه درجه شده باشد، از عبارت همان مأخذ استفاده مى‌شود و شمارهٔ فصل يا صفحه (صفحات) قيد مى‌گردد (در متون غربى از اصطلاح Ibid استفاده مى‌شود).
۴. در حالت ۱ و ۲، چنانچه استناد يا ارجاع دوم، بلافاصله نباشد، يعنى بين استناد يا ارجاع اول و دوم به يک مأخذ، استناد يا ارجاعى به مأخذى ديگر صورت گرفته باشد، بايد قبل از ذکر عبارت محل مذکور يا اثر مذکور اسم مؤلف را قيد کرد.
- روش استناد يا ارجاع در متون علمى - فني:
معمولاً در متون علمى - فنى به‌جاى استفاده از پانوشت استنادى يا ارجاعي، در همان متن به يکى از دو روش زير عمل مى‌شود:
۱. (نام‌خانوادگى مؤلف، شمار، منبع در فهرست منابع، شماره صفحه)
مثال: در متن فارسى (بيرشک، ۷. ص ۲۰)
۲. (نام و نام‌خانوادگى مؤلف تاريخ نشر)
مثال: در متن فارسى (اديب سلطانى ۱۳۶۵)
در متن بيگانه (1997 TANENBAUM) اگر از يک مؤلف بيش از يک اثر در فهرست منابع آمده باشد، آنها را به کمک حروف الفبا مشخص مى‌کنيم.
مثال: (آرام ۱۳۵۸ - الف)
گه به‌جاى نام‌خانوادگى کامل مؤلّف، حروف آغازين (مثلاً چهار حرف اول) را مى‌نويسند. لازمه اين کار اين است که اولاً فهرست منابع، برحسب نظم الفبايى نام مؤلّفين مرتب باشد و ثانياً آن چهار حرف به‌عنوان شاخص (نمايه) در ابتداى مشخصات منبع درج شود.
