آتشكدهٔ دره شهر، دره‌شهر

آتش ورهرام (بهرام) يزد، يزد

اين عمارت که در فهرست آثار معمارى معاصر يزد قرار دارد، ‌ به همت زردشتيان يزد و پارسيان هند در سال ۱۳۱۳ خورشيدى تحت نظارت و سرپرستى آقاى ارباب جمشيد امانت بنا شد. ساختمان اصلى در وسط حياطى بزرگ بر بلندى قرار دارد و آن را درختانى هميشه سبز احاطه کرده‌‌اند. حوضى مدور و بزرگ در محور ورودى بنا به آن زيبايى خاصى بخشيده است.

آتش در محفظه‌اى بلندتر از سطح زمين در اتاق نسبتاً وسيع و دور از تابش خورشيد قرار گرفته و اتاق‌هايى براى مراسم نيايش پيرامون آن طراحى شده است.

در مورد قدمت تاريخى آتش اين آتشکده، گويند که نزديک ۱۵۱۵ سال پيش اين آتش از آتشکدهٔ ناهيد پارس به روستاى هفتادر (نزديک عقدا) منتقل شد و از آنجا به ترک‌آباد در اردکان نقل مکان کرد و پس از سى سال نگهدارى در غار اشکفت يزدان آن را در سال ۱۳۲۵ خورشيدى به شهر يزد آوردند و در خانهٔ دستور بزرگ شهر، در محلهٔ دستوران جاى داده شد و از آن جا به گهنبارخانه و محل کنونى اين آتش، خيابان آيت‌‌الله کاشانى کوچهٔ آتشکده انتقال يافت.

سرستون‌ها و ازاره‌هاى سنگى اين بنا با نقوش برجستهٔ زيبا، کار هنرمندان اصفهانى است که در اصفهان تراش خوردند و به يزد حمل شدند. به نظر مى‌رسد معمارى بنا تا حدودى از معمارى آتشکده‌هاى پارسيان هند تأثير گرفته باشد.

آتشدان سنگى، سميرم

اين آتشدان سنگى به دورهٔ هخامنشيان و ساسانيان مربوط است و در سميرم به دست آمده است. دو سرستون سنگى آن به دورهٔ ساسانى تعلق دارد و نقش خسروپرويز بر روى آن‌ها حک شده است : يکى از آن‌ها سالم است و در موزهٔ‌ ايران باستان و ديگرى که کمى شکستگى دارد، در کاخ چهل ستون اصفهان نگهدارى مى‌شود. اين دو سر ستون در حدود سال ۱۳۳۰ شمسى در اصفهان کشف شده است.

آتشكد‌‌ه‌ كاريان، شيراز (ساسانيان)

اين محل از آتشکده‌هاى اصلى موبدان بود و يکى از سه آتشکدهٔ بزرگ ايران در عهد ساسانيان به شمار مى‌رفت. بعدها آتش اين مکان به آتشکده‌اى در هندوستان انتقال يافت.

آتشكدهٔ (درمهر)، يزد

آتشکده‌هاى زردشتيان بنابر مقام اهميت بر سه دسته است:

- آتش دادگاه که در خانه‌ها افروخته مى‌شود و صورت خانوادگى دارد و مراسم تقديس ندارد. آتش خانواده را جان خانواده مى‌دانند. آتش دادگاه را نيز موبدان برپا مى‌دارند، اما افراد عادى نيز مى‌‌توانند به خدمت آن بپردازند. معمولاً زردشتيان متمکن در خانه‌هاى خود آتش دادگاه را شعله‌ور نگه مى‌دارند.

- آتش آدران (درب مهر) از آتش‌ دادگاه برتر است و اختصاص به شهر و بلوکات بزرگ دارد.

- آتش ورهرام (بهرام) اعتبار و اهميّتش از دو آتش فوق به مراتب بيشتر است و پيوسته هم بايد افروخته بماند. اين آتش به عموم مردم تعلق دارد. اکنون در ايران دو آتش بهرام وجود دارد که يکى در يزد و ديگرى در کرمان است. ماهيّت آتش ورهرام متشکل است از پانزده آتش گوناگون و آذرخش آسمانى (يعنى جمعاً شانزده آتش) که عبارتند از رنگرز، پادشاه يا فرماندار، کوزه‌گر، آجرپز، درويش يا صاحبدل، زرگر، ضرابخانه، آهنگر، اسلحه‌ساز، نانوا، تقطير، فرمانده ارتش، چوپان، ‌ پيشواى دينى، برق آسمان، مرده‌ سوز.

آتشكدهٔ (قدمگاه)، جهرم (ساسانيان)

در جنوب شهر جهرم، روى تپه‌اى باصفا، آثارى از بناى بسيار قديمى با تاق‌نما و شبستان‌هاى متعدد ديده مى‌شود که بر تمامى شهرستان جهرم مشرف است. قدمت تاريخى اين اثر تاکنون مشخص نشده است. گفته مى‌شود که قدمگاه‌ها از معابد آناهيتا به شمار مى‌روند که ويژهٔ زنان بوده‌اند.

آتشكدهٔ آبادى صح، قوشه، دامغان (ساسانيان)

اين آتشکده در پنج کيلومترى شمال غربى آبادى قوشه دامغان واقع شده و در حال حاضر فقط ستون‌هاى عظيم و قطور آن باقى مانده است.

آتشكدهٔ آذرجو، داراب (ساسانيان)

اين آتشکده در ۱۲ کيلومترى جنوب غربى داراب در جنب چشمه‌اى به نام «اعلان‌قز» قرار دارد و گفته مى‌شود که به دستور زرتشت ساخته شده است.

آتشكدهٔ آذرخش (مسجد سنگى)، داراب، (ساسانيان)

در «کوه پهناي» شهر داراب، محوطه‌اى وسيع وجود دارد که آن را در دل کوه تراشيده‌اند و به آن مسجد سنگى مى‌گويند. گفته مى‌شود که اين بنا همان «آتشکدهٔ آذرخش» است که در دوره ساسانيان و هخامنشيان اهميت فوق‌العاده‌اى داشته است.

اين محوطه، شامل راهروى پهن است که از طريق رواقى، به فضاى شاه‌نشين‌‌هايى که در دل کوه تراشيده‌اند و در وسط آن حوضى قرار گرفته است، منتهى مى‌شود. اين بنا به دوران ساسانيان تعلق دارد و نقشهٔ آن کمى به تالار کاخ بزرگ شاپور اول که در ويرانه‌‌هاى شهر شاپور کشف شده شبيه است. اين بنا در دوران اسلامى به مسجد تبديل شد و در شاه‌نشين آن يک محراب احداث شد. در کتيبه‌اى که بر ديوار سمت چپ رواق حجارى شده، ‌ تاريخ ۶۵۲ هجرى که مقارن با زمان اتابک ابوبکر سعد بن زنگى است به چشم مى‌خورد.

آتشكدهٔ بازه هور، روستاى رباط، تربت‌حيدريه

اين آتشکده در روستاى رباط سفيد از توابع بخش احمدآباد مشهد واقع شده است. بناى اين آتشکده به صورت چهارتاقى است و به احتمال زياد به دورهٔ ساسانى تعلق دارد.

آتشكدهٔ بزرگ جره، كازرون، (ساسانيان)

اين محل، يکى ديگر از پنج آتشکده‌اى بوده که مهرنرسى در نقاطى مابين کازرون تا فراش‌بند بنا کرده است.

بناى آتشکده از سنگ بادبر و ملاط ‌گچ ساخته شده و درازاى هر پهلوى آن بيش از ۱۴ متر است. بلندى اين بنا معلوم مى‌دارد که در زمان قديم در آنجا شهرى وجود داشته است. آتشکدهٔ بزرگ جره به عهد ساسانيان تعلق دارد.

آتشكدهٔ پاسارگاد، شيراز، (هخامنشيان)

در فاصلهٔ قابل توجّهى از کاخ اختصاصى کوروش، در قسمت شرقى دشت مرغاب، دو تخته سنگ بزرگ سفيد در مجاورت تپهٔ‌ کوتاه خاکى به فاصلهٔ‌ ۹ متر از يکديگر قرار گرفته‌اند. اين دو تخته سنگ را آتشگاه يا قربانگاه پاسارگاد مى‌دانند. نيايش ايزد يکتا در دوران هخامنشيان در فضاى باز برابر آتش مقدس صورت مى‌گرفته است.

آتشكدهٔ تمر قريه تمر، اروميه

آتشکدهٔ تمر در ۲ کيلومترى قريهٔ تمر (تماره واقع در ۱۸ کيلومترى غرب جادهٔ اروميه - سلماس) از محال انزل، بخش حومهٔ اروميه واقع شده است.

اين آتشکده در حال حاضر به صورت مخروبه‌اى بالاى تپه‌اى به جا مانده است و به علت عدم ثبت و رسيدگى، روى به انهدام قطعى مى‌رود. اين آتشکدهٔ مربوط به دورهٔ‌ سلاطين هخامنشى احتمالاً در فاصلهٔ سال‌هاى ۵۵۰-۵۳۰ قبل از ميلاد ساخته شده است.

آتشكدهٔ چهار طاقى چهار قاپو، قصرشيرين

يکى ديگر از آثار تاريخى مربوط به دورهٔ ساسانى در قصر شيرين بناى آتشکدهٔ‌ دورهٔ‌ ساسانى است که با سنگ و گچ ساخته شده و يکى از بزرگترين آتشکده‌هاى دوران ساسانى بشمار مى‌آمده است. اين آتشکده اطاقى به شکل مربع در وسط دارد و سقف آن گنبدى است. اين آتشکده از لحاظ شکل شباهت کاملى با ساختمان‌هاى ديگر آتشکده‌هاى دورهٔ ساسانى دارد. عرض دهانهٔ اصلى بنا بيش از ۱۶ متر است.

آتشكدهٔ دره شهر، دره‌شهر

در خيابان نيروى هوايى دره شهر، ‌ بناى يک آتشکده به صورت چهار طاقى باقى مانده است. اين بنا را در محل، طاق مى‌گويند. اندازهٔ داخلى آن ۳/۲۰×۳/۲۰ متر است و ابعاد هر يک از طاق‌هاى آن ۰/۸۵×۱/۳۰×۱/۱۵ و بلندى آن‌ها کمى بيشتر از ۵ متر است. اين بنا که تماماً با قلوه‌سنگ و گچ ساخته شده است مورد مرمت و بازسازى قرار گرفته است.

آتشكدهٔ ساسانى نطنز، نطنز

در حوالى مسجد جمعهٔ نطنز، در ميان سکويى به ارتفاع ۲ متر از سطح زمين، آثار عمارت مختصر و جالب‌توجه کوشک‌مانندى وجود دارد که از لحاظ ظرافت و تناسب، شباهت کاملى به آثار ساختمانى دورهٔ ساسانى دارد و احتمالاً جايگاه آتشکده‌اى بوده است.

چهار ستون از هفت ستون اوليه و يک اتاق از چهار اتاق آن، ‌ برپا و به‌جا مانده و بقيه خراب شده است. دو تاقچه از چهار تاقچهٔ آن، که سطح بنا را به تاق بالاى گنبد سنگى وصل مى‌کرده، نيز باقى مانده است.

ابعاد هر يک از اضلاع خارجى بنا ۱۱/۳۵ متر و ضلع داخل بنا ۷ متر طول دارد و دهانهٔ هر تاق ۵/۶۹ متر است. اصل بنا را با سنگ لاشه که روى آن گچ‌اندود شده، احداث کرده‌اند.

آتشكدهٔ صميكان، شيراز

ساسانيان اين آتشکده در ۱۴۰ کيلومترى جنوب شيراز و در مسير جاده‌اى متعلق به عهد ساسانيان قرار داشته و متعلق به همان دوره است.

آتشكدهٔ فرازمرا‌آور خذايا كازرون، ساسانيان

اين آتشکده بر سر راه قديم کازرون به فيروزآباد قرار گرفته و توسط مهرنرسى در زمان ساسانيان احداث شده است. هرتسفلد اين بنا را کليسايى قديمى مى‌داند که در عهد ساسانيان ساخته شده است.

آتشكدهٔ فراش بند، فيروزآباد (ساسانيان)

در جادهٔ نرسيده به فيروزآباد، چارتاقى کوچکى قرار دارد که وضع ساختمانى و اندازهٔ آن شبيه آتشکد‌ه‌هاى زمان مهر نرسى ساخته شده و متعلق به دورهٔ ساسانيان است.