کاخ‌ها (۲)

بعد از اسلام

از کاخ‌هاى دوران صدر اسلام در سرزمين ايران، آثارى برجاى نمانده است.‌ در هيچ يک از شهرهاى اصفهان، نيشابور، همدان، تبريز، رى يا جرجان کاخى از دوره سلجوقى باقى نمانده است. از دوره ايلخانى نيز هيچ اثرى از بناى کاخ باقى نمانده است.

از زمان تيموريان هم در ايران کاخى برجاى نمانده است، اما از زمان صفويه، به‌خصوص در قزوين و اصفهان، پايتخت‌هاى صفوي، بخش‌هايى از بعضى بناها که به هم مرتبط نيستند، باقى مانده‌اند.

در قزوين طرح يک کاخ صفوى در داخل محدوده فعلى شهر قرار دارد که فقط سردر (عالى‌قاپو) آن در کوشک باغى که در زمان قاجاريه تغييراتى در آن داده شده، مشاهده مى‌شود. اين کوشک را شاه‌طهماسب، دومين پادشاه صفوى (۱۵۷۶-۱۵۲۴ م / ۹۳۱-۹۸۴ هـ) که در زمان او قزوين پايتخت ايران بوده، بنا کرده است. کوشک؛ عبارت است از بنايى با يک فضاى مرکزى که چهار ايوان در اطراف و چهار برج در گوشه‌هاى آن واقع شده است و اطراف آن را راهرو مسقف ستون‌دار احاطه کرده است.

در نقشه شهر اصفهان امروزى منطقه کاخ‌هاى سلطنتى هنوز قابل شناسايى است و فقط در بناى چهل ستون و هشت بهشت باغ‌هايى که در وسط آنها بناها ساخته شده، باقى مانده است.

بناى عالى‌قاپو را شاه‌طهماسب صفوى به‌صورت کوشکى سه طبقه آغاز کرد، اما در سال‌هاى بعد شاه‌عباس پس از تغيير پايتخت از قزوين به اصفهان، عالى‌قاپو را به شکل امروزى گسترش داد. اين بنا را مقر حکومتى دولت صفويه دانست.

نقش مهم مجموعه دربار سلطنتى اين بود که کاخ‌هاى باغدار چهل ستون (۱۶۴۷ م. / ۱۰۵۷ هـ)، هشت بهشت (۱۶۶۶ م / ۱۰۷۷ هـ) و کاخ آينه نزديک پل خواجو را - که نسبت به زاينده‌رود در فضايى باز ساخته شده و متأسفانه اينک به‌کلى از بين رفته است - به يکديگر مربوط مى‌کرد.

هشت‌بهشت نشان‌دهنده هماهنگ‌ترين معمارى دوران صفويه، هم در نماى خارجي، هم در نقاشى‌هاى داخلى آن است. خارج از منطقه اصفهان نيز تعداد بسيارى کاخ يا خرابه‌هاى کاخ از زمان صفويه باقى مانده است. در شمال نطنز، در کنار جاده کاشان، کاخ عباس‌آباد واقع شده که در ميان باغى محصور بوده است.

طرح کاخ تابستانى شاهان صفوى در فرح‌آباد، کنار دريارى خزر، هنوز قابل شناسايى است. از تمام اين بناى سلطنتى آنچه بهتر و سالم‌تر باقى مانده، مسجد آن است که در فضايى مربع‌شکل که طول هر ضلع آن ۵۰/۶۲ متر است بنا شده است و از لحاظ اين‌که مسجدى وابسته به کاخ است، اثرى با ارزش محسوب مى‌شود.

شاه‌عباس هنگام ساختن کاخ فرح‌آباد کوشش کرده پيوند مذهب و تاج و تخت را با ايجاد کاخ و مسجد مربوط به آن اثبات کند و مسجد را عبادتگاه درباريان قرار دهد.

در فاصله شاهراه اصفهان به فرج‌آباد و اشرف (بهشهر) تاکنون شش کاخ که به فرمان شاه‌عباس ساخته شده، مورد شناسايى قرار گرفته است. جالب‌ترين کاخ‌هاى شش‌گانه، کاخ سفيدآب است. کاخ صفوى باغ فين کاشان همراه با باغ و ملحقات جنبى متأسفانه تاکنون به اندازه کافى مورد بررسى قرار نگرفته است.

در قرن هيجدهم ميلادى که شيراز پايتخت ايران و مقر حکومت زنديه بود، کريمخان کاخى کوشک مانند هشت ضلعى در آن شهر بنا کرد که امروز محل موزه فارس است. طرح اين بنا؛ عبارت است از فضاى مرکزى چهار ايوانه با چهار اتاق در گوشه‌ها که در حقيقت همان طرحى است که از آغاز ظهور اسلام در معمارى بسيارى از بناها به‌کار برده شده است.

در قرن نوزدهم ميلادى که تهران پايتخت ايران شد، پادشاهان قاجار در بخش شمالى هسته مرکزى آن زمان شهر، شروع به ساختن تعدادى بنا کردند. اين محل بعدها ارگ نام‌گذارى شد. مهم‌ترين اين بناها کاخ گلستان است.

در چهار کيلومترى خارج ديوار شمالى شهر تهران کاخ تابستانى قاجاريه در مسير جاده تهران به شميران و تجريش به نام قصر قاجاريه ساخته شد که در حال حاضر چيزى از آن باقى نمانده است. به‌جز قصر قاجار، پنج کاخ کوچک ديگر در منطقه‌اى که امروز تهران بزرگ ناميده مى‌شود، ساخته شد. کاخ‌ها به ترتيب در کن، اميرآباد، سرخه‌حصار، دوشان‌تپه و فرح‌آباد بنا شده‌اند. اين کاخ‌ها در سال‌هاى مختلف قرن نوزدهم ميلادى ايجاد شده، پس از مدت کوتاهى ويران گرديدند. فقط کاخ فرح‌آباد در مقابل گذشت سال‌ها به‌خوبى مقاومت کرده است.

در سال ۱۸۱۰ م. / ۱۲۲۵ هـ. به‌دستور فتحعلى‌شاه قاجار در کرج کاخى ساخته شد که بنيان آن بر بقاياى کاخى قديمى‌تر استوار است.

در شمال غربى تهران و در دامنه کوه‌هاى البرز نيز بقاياى کاخى باغدار از دوره قاجاريه ديده مى‌شود. از کاخ گلستان، در مسير کن به شهرستانک جاده‌اى مالرو نيز به علت ارتباط اين دو کاخ به‌وجود آمده بود. کاخ شهرستانک به فرمان ناصرالدين شاه، به دست آقا محمد ابراهيم خان معمار بنا شده است.

يکى از بناهايى که با شيوه‌اى مخصوص بنا شده، کاخى است که در زمان قاجاريه روى چشمه‌اى در طاق بستان ساخته شده است.

معمارى منطقى طبقه فوقانى کاخ خاطره معمارى کاخ‌هاى ونيزى را در ذهن بيننده مجسم مى‌سازد. کاخ را امام قلى ميرزا يکى از نوه‌هاى فتحعلى‌شاه در سال ۱۸۶۰ م. / ۱۲۷۷ هـ. بنا کرده است.

کاخ‌هاى باغى که در طى سال‌‌هاى قرن نوزدهم ميلادى در داخل شهرهاى ايران بنا شده‌اند، داراى طرح‌هاى گوناگونى هستند. در نقشه نارنجستان شيراز به‌خوبى واضح است که باغ قبل از ايجاد بنا به‌وجود آمده است و به همين جهت در فضاى باريک مقابل در ورودي، بناهاى مسکونى مستخدمين ساخته شده است.

در ساير مناطق اين سرزمين نيز تعداد بسيارى بناهاى اشرافى وجود دارد که تدريجاً متروک شدە، به‌طورى که اغلب فقط ويرانه‌اى از آنها باقى مانده است.

اين نکته در تاريخ کاخ‌سازى و اصولاً معمارى ايران قابل توجه است که در ايجاد کليه کاخ‌ها و بناهاى اشرافى از مصالح بومى در دسترس، با رعايت موقعيت مکانى که بنا در آنجا احداث مى‌شده، استفاده شده است و فقط در شهرهايى مانند تهران و اصفهان است که مى‌بينيم کاخ‌ها از اصول حاکم بر شهرسازى متابعت کرده‌اند.