۱۱۰۰ م. مجموعه خطی ژوستی‌نین

۱۰۲۷ م. قديمى‌ترين نسخه خطى فارسى

قديمى‌ترين نسخه خطى که از آثار زبان فارسى موجود است کتاب الابنيه عن حقايق الادويهٔ ابومنصور هروى به خط اسدى طوسى شاعر و مورخ ۴۴۷هـ. است که اينک در کتابخانه ملى وين در اطريش محفوظ است. آقاى مجتبى مينوى به شصت ورق از تفسيرى فارسى در يکى از کتابخانه‌ها برخورده‌اند که بنابر تخمين ايشان کتابت آن پيش از نسخه الابنيه است. بعد از الابنيه نسخه هدايت المتقين تأليف ربيع اخوينى مورخ ۴۷۸ هـ. را بايد نام برد و بعد از آن نسخه ترجمان البلاغه محمدبن عمر را دويانى مورخ ۵۰۷هـ. که در ترکيه به‌ دست آمد. چاپ احمد آتش، استانبول ۱۹۴۹ مى‌باشد.

۱۰۳۷ م. نخستين کتابخانه دانشگاهى اسلامى بغداد

نخستين کتابخانه دانشگاهى اسلامى، کتابخانه نظاميه بغداد است. اين کتابخانه داراى تاريخچه پُرافتخارى است. نظام الملک ابوعلى‌الحسن بن على‌بن اسحاق طوسى متولد ۴۰۸هـ. ۱۰۱۸ در دوره سلاطين سلجوقى مى‌زيست. نظام الملک به واسطه ذوق و علاقه‌اى که داشت از دولت‌مردان علاقه‌مند به علوم و تمدن محسوب مى‌شد. وى از مصاحبت با دانشمندان لذت وافر مى‌برد.

در بخش شرقى بغداد کاخ خليفه، در کرانه رود دجله قرار داشت. وى در سال ۱۰۶۴ دستور داد مدرسه‌اى ايجاد کنند. کارهاى ساختمانى تا سال ۱۰۶۶ طول کشيد. در کنار اين دانشگاه زيبا عمارتى ويژه به کتابخانه اختصاص داشت که آن را دارالکتب مى‌ناميدند. نخستين کتابدار اين کتابخانه ابويوسف اسفيرانى و آخرين کتاب‌دار آن اکرم‌الدين ابوسهيل بود.

سى و چهارمين خليفه در سال ۱۱۹۳ دستور داد تا عمارتى جديد براى کتابخانه مدرسه نظاميه ساخته شود. به اين ترتيب دو کتابخانه يکى جديد و يکى قديمى وجود داشت.

کتابخانه جديد به نام الناصر ناميده شد.

۱۰۳۸ م. فرهنگ فارسى (لغت فرس اسدى)

قديمى‌ترين فرهنگ فارسى موجود، متکى به شواهد شعري، لغت‌نامه تأليف ابومنصور على‌بن احمد اسدى طوسى است که به ‌نام فرهنگ يا لغت فرس اسدى معروف است و آن را پس از نظم گرشاسب‌نامه، يعنى پس از سال ۴۵۸هـ.ق. تأليف کرده است. اسدى اين لغت‌نامه را بيشتر براى استفاده شاعران تهيه و تدوين نموده است.

از لغت‌نامه اسدى چندين نسخه خطى در دست است که از جمله نسخه خطى مورخ نهم محرم ۷۳۳هـ.ق. مضبوط در کتابخانه واتيکان است که پاول هرن از روى آن در شهر گوتينگن آلمان به سال ۱۸۹۷ نسخه‌اى چاپى با مقدمه‌اى سودمند ترتيب داده است. و همچنين به همت دکتر دبيرسياقى در سال‌هاى ۱۳۳۶خ. در تهران انتشار يافت.

۱۰۴۵ م. اختراع حروف متحرک چوبى براى چاپ - چين

در قرن پانزدهم ميلادى در چين در دوره حاکميت خاندان سونگ، تحول عمده‌اى در چاپ اتفاق افتاد، و آن اختراع مجزاى حروف بود. تا اين زمان متن يا نوشته به‌ صورت برجسته روى چوب يا سنگ حک مى‌شد و اشتباه يک حرف يا تصوير در آن، منجر به تعويض تمام متن صفحه چوبى يا سنگ مى‌شد. اما با اختراع حروف چوبى مجزا، از دوباره کارى و اشتباهات به نحو چشمگيرى کاسته شد و تعمير آن سهل‌تر انجام مى‌گرفت. مخترع حروف متحرک چوبى شخصى به‌نام پى‌شنگ (Pishang) بود. وى پس از آنکه حروف چوبى متحرک را به تعداد زيادى ساخت، ميز گردى خاص و دوّار که روى پايهٔ خود مى‌گرديد در حوالى سال‌هاى ۱۰۴۵ ساخت که حروف در ۲۴ خانه ۸ خانه مرکزى و خانه محيطى آن قرار مى‌گرفت. اين ميز ۲ متر و پانزده سانتى‌متر قطر داشت. حروف‌چين بين دو ميز مى‌نشست و آنها را مى‌چرخانيد تا حروف دلخواه در مقابل آن قرار گيرد. با اين روش کار حروف‌چينى را سريع‌تر و ساده‌تر به انجام مى‌رساند.

۱۰۹۳ م. دايرةالمعارف علوم طبيعى ايران

'نزهت‌نامه علائي' دايرةالمعارف گونه‌اى است که در سال‌هاى ۵۱۳ - ۵۰۶هـ. توسط شهمردان ابن‌ابى‌الخيرارزى به رشته تحرير درآمد. اين اثر بر خلاف 'دانش‌نامه علائي' ابن‌سينا به زبان فارسى ساده نگاشته شده است. اين اثر را نخستين دايرةالمعارف عاميانه زبان فارسى مى‌دانند.

شهمردان کتب مختلفى نوشته است از جمله 'روضة المنجمين' در هيئت و 'البدايع' به زبان عربى.

'نزهت‌نامه' بخش اول: خواص و طبايع انسان، حيوان، نبات، جماد، بخش دوم: خواص و فوايد حساب، نجوم، چند حکايت، هنرهاى دستي، صنايع مختلف، بيان طبيعت نظري، انواع علوم: علم اعداد و نجوم، علم فراست، هواشناسى آثار علوم، تعبير خواب، علوم و فنون مختلف را شامل مى‌گردد.

۱۰۹۶ م. دانش‌نامه ميکائل پسلوس - تعليم همه‌جانبه

در مدت پانصد سال پس از قديس ايزيدر نوآورى و ابتکارى در زمينه دانش‌نامه‌نويسى در غرب پديد نيامد. يکى از مهم‌ترين تأليفات نسبتاً جالب در اين پنج قرن کتاب 'تعليم همه جانبه' ميکائيل پسلوس (۱۰۱۸ - ۱۰۹۶) است که به‌ صورت پرسش و پاسخ در زمينه علوم انسانى و علوم محض نوشته شده و کتابى کوتاه و دلپذير است.

۱۱۰۰ م. مجموعه خطى ژوستى‌نين

در کشورهاى اسکانديناوى نيز کليساها مرکز فرهنگ و توسعه کتابخانه‌ها بوده است. از ميان کليساهاى دانمارکى که اين نقش را به عهده داشتند، کليساى سُرُ (Soroe) بود که داراى يک مجموعه خطى ژوستى‌نين، (Justinian) بود و نام اسقف آبسالون (Absalon) را به همراه داشت. اين مجموعه هم‌اکنون در کتابخانه سلطنتى کپنهاک موجود است. در همين زمينه مى‌توان از دو کليساى مونکليو (Munkeliv) در شهر برگن در نروژ و کليساى وادستينا (Vadstena) در سوئد نيز نام برد.

کتابخانه سوئد نزديک به ۱۵۰۰ جلد کتاب داشت اين کتابخانه در قرون وسطى بزرگ‌ترين کتابخانه اسکانديناوى محسوب مى‌شد.