روش بینه: مقیاس سن ذهنی (mental age scale)

روش بینه: مقیاس سن ذهنی (mental age scale)

بینه معتقد بود که کودکان کندذهن یا 'کودن' مانند کودکان عادی هستند، اما از لحاظ رشد ذهنی عقب‌ماندگی دارند. در آزمون‌ها عملکرد کودک کندذهن مانند کودک عادی منتها در سطح سنی پائین‌تری است. از سوی دیگر، کودک 'تیزهوش' از توانائی‌های ذهنی کودک بزرگتر از خود برخوردار است. بینه یک مقیاس سن ذهنی ابداع کرد که در آن هوش برحسب تغییراتی همایند با افزایش رشد اندازه‌گیری می‌شد. نمره‌های سن ذهنی متوسط (MA) با سن زمانی (CA) یعنی زمان سپری شده از هنگام تولد مطابقت دارد. سن ذهنی کودک تیزهوش از سن زمانی او بالاتر، و سن ذهنی کودک کندذهن کمتر از سن زمانی او است. معلمان و افراد دیگری که با کودکان برخوردار از توانائی‌هائی ذهنی متفاوت سروکار دارند به‌راحتی می‌توانند مقیاس سن ذهنی را تفسیر کنند.

گزینش سؤال‌ها

از آنجا که آزمون‌های هوش بیشتر به‌منظور سنجش میزان هوشمندی طرح شده‌اند تا سنجش نتایج آموزش‌های اختصاصی (یعنی بیشتر استعداد را می‌سنجند تا میزان پیشرفت)، بنابراین باید حاوی سؤال‌هائی باشند که متکی بر آموزش اختصاصی نیستند. برای انتخاب این‌گونه سؤال‌ها دو راه عمده در پیش است، راه اول این است که از مواد ناآشنا استفاده کنیم که در این صورت احتمال موفقیت کودک آموزش ندیده برابر با کودکانی خواهد بود که در خانه یا مدرسه آموزش دیده‌اند. نمونه‌ای از این‌گونه سؤال‌های ناآشنا را در شکل نمونه‌ای از ماده‌های ناآشنا در آزمون‌های هوش می‌بینید. در این آزمون از کودک خواسته می‌شود شکل‌های مشابه را پیدا کند و فرض بر این است که این شکل‌ها برای تمام کودکان ناآشنا هستند. راه دوم این است که مواد آشنا انتخاب شود، با این فرض که تمام افرادی که آزمون برای آزمایش آنان طراحی شده از تجارب قبلی مورد نیاز در پاسخ دادن به سؤال‌ها برخوردار هستند. مسئله‌ٔ زیر ظاهراً نمونه‌ای از این‌گونه ماده‌های آشنا است.

اگر جمله‌ٔ زیر غلط باشد در کنار آن حرف غ، و اگر صحیح باشد در کنار آن حرف ص بنویسید.

خانم احمدی بچه‌دار نمی‌شود و تا جائی که من می‌دانم مادرش هم همین‌طور بوده است.

البته این ماده فقط برای کودکانی که زبان‌فارسی می‌دانند، قادر به خواندن هستند و تمام کلمات جمله را می‌فهمند 'عادلانه' است. تشخیص نکتهٔ غیرمنطقی جمله به‌وسیلهٔ این دستهٔ از کودکان می‌تواند شاخص معتبری از توانائی ذهنی باشد.

در دستورالعمل این آزمون چنین آمده است: روی آن دسته از کارت‌های سمت راست که همانند کارت نمونهٔ سمت چپ هستند علامت‌ بگذارید. می‌توانید کارت نمونه را بچرخانید اما اجازه ندارید آن را پش و رو کنید. (در ردیف اول کارت‌های شمارهٔ ۲ و ۳ و ۶ و در ردیف دوم کارت‌های شمارهٔ ۱ و ۳ ۵ پاسخ درست محسوب می‌شوند).

در بسیاری از ماده‌های آزمون‌های هوش چنین فرض می‌شود که آزمودنی‌ها از اطلاعات عمومی مورد نیاز برخوردار هستند و با زبان آزمون آشنائی دارند. اما چنین فرض‌هائی هیچگاه به‌طور کامل صادق نیستند. زبان معمول در یک خانوادهٔ معین هرگز کاملاً شبیه زبان معمول در خانواده‌های دیگر نیست و بین آنها از لحاظ مواد خواندنی موجود و میزان تأکید بر توانائی‌های شناختی نیز تفاوت‌هائی وجود دارد. حتی ماده‌های ناآشنا نیز برخی افتراق‌های ادراکی را می‌سنجند که در فرهنگ معینی آموخته می‌شوند و در فرهنگ‌های دیگر توجهی به آنها نمی‌شود. با وجود این دشواری‌ها باز هم می‌توان ماده‌هائی انتخاب کرد که به‌قدر کافی کارائی دارند. ماده‌های آزمون‌های هوش در عمل از طریق آزمایش ماده‌های زیاد و حذف ماده‌های ناقص انتخاب شده‌اند. با این همه باید به‌ خاطر داشت که در اعتباریابی آزمون‌های هوش، ملاک کار میزان موفقیت آنها در پیش‌بینی عملکرد تحصیلی در فرهنگ معینی بوده است.

نمونه‌های کنونی آزمون‌های بینه

آزمون‌هائی که بینه مبتکر آنها بود در آمریکا چندین بار مورد تجدیدنظر قرار گرفته است. معروف‌ترین و رایج‌ترین نسخهٔ تجدیدنظر شدهٔ این آزمون‌ها نسخه‌ای است که لویس ترمن (Levwis Terman) به سال ۱۹۱۶ در دانشگاه استانفورد تهیه کرد و به‌نام آزمون استانفورد ـ بینه (Stanford - Binet Test) مشهور است. این آزمون در سال‌های ۱۹۳۷، ۱۹۶۰ و ۱۹۷۲ مورد تجدیدنظر قرار گرفته است. در آزمون‌های بینه هر ماده به سن معینی اختصاص می‌یابد که در آن، اکثریت قابل توجهی از کودکان به آن ماده پاسخ درست می‌دهند. در فرم کنونی آزمون‌ استانفورد ـ بینه برای هرسن شش سؤال منظور شده است و پاسخ درست کودک به هر یک از آنها معادل ۲ ماه سن ذهنی محسوب می‌شود. در جدول نمونه‌هائی از ماده‌های مقیاسی هوشی استانفورد ـ بینه نمونه‌هائی از ماده‌های مربوط به سطوح سنی مختلف این آزمون ارائه شده است. آزمون بینه تمام مهارت‌های کودکان را دربرنمی‌گیرد اما نمونهٔ گویائی است از آنچه که کودکان می‌توانند در سنین مختلف انجام دهند.

جدول نمونه‌هائی از ماده‌های مقیاس هوشی استانفورد ـ بینه

	سن			تکلیف
	۲			نام بردن اعضای بدن. به کودک یک عروسک کاغذی نشان می‌دهند و از او می‌خواهند اعضاء مختلف بدن آن را نشان دهد.
	۳			مهارت بصری ـ حرکتی. پلی را که با سه قطعه ساخته شده به کودک نشان می‌دهند و از او می‌خواهند که مشابه آن را بسازد. کودک می‌تواند یک دایره را از روی نمونه بکشد.
	۴			تمثیل‌های متضاد. کودک جای خالی را در مطلبی که خوانده می‌شود پر می‌کند: 'برادر پسر است، خواهر ... است' . 'روزها هوا روشن است، شب‌ها هوا ... است' . استدلال. به پرسش‌هائی از نوع زیر پاسخ می‌دهد: خانه برای چیست؟ کتاب برای چیست؟
	۵			واژگان. واژه‌هائی مانند توپ، کلاه و اجاق را تعریف می‌کند. مهارت بصری ـ حرکتی. می‌توان یک مربع از روی نمونه بکشد.
	۶			مفاهیم مربوط به عدد. به درخواست آزماینده، کودک ۹ قطعهٔ چوبی را به وی می‌دهد.
	۸			حفظ کردن داستان. به داستانی گوش می‌کند و بعد به سؤال‌های مربوط به آن پاسخ می‌دهد.
	۹			پیدا کردن واژه‌های هم‌قافیه. به پرسش‌هائی از نوع زیر پاسخ صحیح می‌دهد: 'نام رنگی را بگو که با کلمهٔ مرد هم‌قافیه است' . 'عددی را بگو که با کلمهٔ بهار هم‌قافیه است' .
	۱۲			مهمل‌یابی کلامی. نکتهٔ مهمل یا بی‌معنائی را در جمله‌هائی از نوع زیر پیدا می‌کند: 'پاهای حسن آنقدر بزرگ است که مجبور است شلوارش را از سر بپوشد' .
	۱۴			استنتاج. آزماینده یک ورق کاغذ را چندین بار تا می‌کند و هر بار گوشهٔ آن را با قیچی سوراخ می‌کند. آزمودنی باید بگوید که طبق چه قاعده‌ای می‌توان فهمید که کاغذ پس از باز شدن چند سوراخ خواهد داشت.
	بزرگسالان (۱۵ سال و بیشتر)			تشخیص تفاوت‌ها. می‌‌تواند تفاوت بین 'بدبختی' و 'فقر' ، و یا 'شخصیت' و 'شهرت' را بیان کند. حافظه تکرار وارونهٔ ارقام. آزماینده شش عدد را با صدای بلند می‌خواند تا آزمودنی آنها را از آخر به اول تکرار کند.