|
| مسجد جامع نيشابور، نيشابور
|
|
| مسجد جامع نيشابور از بناهاى قرن نهم هجرى قمرى است و صحن آن‌که به شکل چهارگوش است، ايوان‌هاى بلند، شبستان و محرابى سنگى دارد و چندين کتيبهٔ منظوم نيز در ديواره‌هاى آن باقى مانده است. کتيبه‌اى نيز از زمان شاهعباس اول صفوى، در سال ۱۰۲۱، در اين بنا نصب شده است.
|
|
| کتيبهٔ اصلى مسجد، منظوم و شامل دو بيت به خط ثلث است و بر روى ستون شبستان باقى مانده است. از اين کتيبه معلوم مى‌شود که بانى مسجد، پهلوان على نامى بوده است:
|
|
| از پهلوان على ولد خاص نامــدار
|
|
| مانده اين بنا به شهر نيشابور يادگار
|
| در سال هشتصد و نود و نه تمام
|
|
| جايى که هست سجده گه خلق روزگار
|
|
|
| کتيبهٔ منظوم ديگرى بر روى سنگ، در بالاى محراب نصب شده است. مفاد اين کتيبه حاکى از اين است که مسجد به دست عباسقلى‌خان نامى تعمير شده و به دست او، بناهايى به ساختمان اصلى مسجد افزوده شده است.
|
|
| سه فرمان تاريخى از شاهعباس اول صفوى، در روى سنگ نقر شده و در ديوارهٔ اين مسجد نصب شده است. متن سه فرمان شامل لغو و تخفيف ماليات، رفع مزاحمت عمال دولتى از مردم و ساکنين نيشابور است. اين بنا تحت شمارهٔ ۳۱۷، در شمار آثار تاريخى ثبت شده است.
|
|
| مسجد جامع نيمور، نيمور، محلات، (امويان، سلجوقيان، قاجاريان)
|
|
| مسجد جامع نيمور از مساجد بسيار قديمى است. از تاريخ دقيق بناى اين مسجد اطلاعات مستندى در دست نيست، ولى با توجه به قدمت سکونت در نيمور به عنوان يکى از کانون‌هاى تاريخى احتمال دارد که بناى اوليه مسجد جامع نيز قدمت ديرينه‌اى داشته باشد.
|
|
| در حال حاضر سيماى عمومى مسجد جامع نشانى از قدمت و ديرينگى بنا ندارد و به واسطه بازسازى‌ها و مرمت‌هاى زياد، هويت معمارى آن تقريباً از دست رفته است. حتى بر روى برخى تزئينات و کتيبه‌هاى موجود در ديوارهاى مسجد گچ سفيد کشيده و اصالت بنا را مخدوش کرده‌اند. برخى گچبرىهاى نوشتارى به خط عربى در يکى از ديوارهاى داخلى مسجد باقى مانده است.
|
|
|
|
| مسجد جامع همدان در نزديکى ميدان مرکزى شهر و در قسمت غربى خيابان اکباتان، در محدودهٔ راسته بازارهاى شهر قرار دارد. اين مسجد از بناهاى دورهٔ قاجاريه است و تاريخ شروع ساخت آن در قطار بندى جلوى ايوان بزرگ، سال ۱۲۵۳ ثبت شده است.
|
|
| اين مسجد سه در ورودى دارد که عبارت‌اند از : ورودى نوساز سمت خيابان اکباتان، ورودى قديمى با دالان طاقدار در ضلع شرقى صحن، ورودى قديمى با دالان هشتى مقرنس‌کارى شده و ضلع غربى صحن، که هر سه از زيبايى چشمگيرى برخوردارند.
|
|
| بناى مسجد جامع همدان داراى طرحى مستطيل شکل و چهار ايوانيِ ناقص است. قسمت‌هاى جنوبى اين مسجد شامل ايوانى مرتفع مى‌باشد که رسمى بندى جلوى آن از آجر و کاشى معرق ساده ساخته شده و بر روى آن با کاشى فيروزه رنگ نام «اللّه» و نام پنج تن نوشته شده است. گنبد آن نسبتاً بزرگ و دو پوششه است. اين مسجد رواق‌هاى زيبا و ديدنى دارد.
|
|
| ضلع غربى شامل هشتى مقرنس‌کارى شده و شبستان کوچک و کم ارتفاع زمستانى است. ضلع شرقى مسجد در مقياس کوچک‌تر از بخش قديمى باقى مانده است.
|
|
| در حال حاضر مسجد داراى سه ايوان، دو شبستان و گنبدى آجرى و صحن وسيع و دلبازى است که حوض بزرگى را در خود جاى داده است. ايوان اصلى در ضلع جنوبى واقع شده و در دو ضلع شرقى و شمالى نيز مناره‌هايى قرار دارد. طاق‌نماهاى کم عمقى نيز در ضلح جنوبى صحن وجود دارد.
|
|
| شبستان اصلى مسجد داراى ۵۵ ستون ۱۱×۵ رديف است. گنبد آجرى مسجد که بر روى اين شبستان قرار دارد، در قسمت زير داراى کتيبه‌هايى از خشت کاشى زرد است که سورهٔ جمعه و آيهٔ «انما يعمرو مساجد اللّه» و آيهٔ «من المهتدين» و «آيه‌الکرسي» به خط ثلث زيبايى بر حاشيهٔ آن نوشته شده است.
|
|
| در قسمت راهروى ورودى مسجد سنگاب بزرگى از سنگ يکپارچه قرار دارد که قطر دهانهٔ آن ۱ متر با ضخامت لبهٔ ۱۳ سانتىمتر و ارتفاع ۱ متر که اشعارى به خط نستعليق حاوى نام واقف و تاريخ آن نوشته شده است:
|
|
| خادم‌الدين جنابِ قدس مدار
|
|
| حاجى الوقف الحمدخان
|
|
|
| در حال حاضر از اين مسجد براى برگزارى نمازهاى روزانه، نماز جمعه و ساير مراسم استفاده مى‌شود.
|
|
|
|
| اين مسجد جامع، مهم‌ترين بناى قديمى شهر ورامين است که خوشبختانه بيش‌ترين بخش آن هنوز باقى مانده است. کار پى‌ريزى مسجد، در دوران سلطنت سلطان محمد خدابنده، آغاز شد و در عهد فرزند و جانشين وى سلطان ابوسعيد به پايان رسيد. قسمتى از آن در سال ۷۲۲ تا ۷۲۳ هجرى قمرى ساخته شد (۱۳۲۲ ميلادى) و بخش ديگرش در سال ۷۲۶ هجرى قمرى (۶-۱۳۲۵ ميلادى) خاتمه يافت. اين بنا که در عهد شاهرخ ميرزا تيمورى (۸۱۵ هجرى قمرى) نيز يک بار تعمير و مرمت شده بود شامل سه قسمت است:
|
|
| ۱. مدخل و سردر مسجد که تقريباً رو به ويرانى است و بخشى از کاشى‌هاى معرق و فيروزه رنگ آن از بين رفته و کتيبهٔ موجود آن نيز چندان خوانا نيست.
|
|
| ۲. قسمت‌هاى تاق‌دار که اين قسمت داراى ده تاق‌نماى کوچک و يک تاق بزرگ در وسط است که با هم راهرويى مخفى را تشکيل مى‌دهند. کتيبه‌اى روى تاق‌نماهاى چهارم و پنجم در سمت جنوب بنا موجود است و کتيبه‌اى نيز روى ديوار آن ديده مى‌شود.
|
|
| ۳. بخش اصلى مسجد که شامل شبستان و ايوان و گنبد بزرگ آجرى و بناهاى طرفين شبستان است. محرابى با گچ‌برى مفصل، زيرگنبد مسجد وجود دارد که در زمان شاهرخ ميرزا ساخته شده، ولى کامل نيست.
|
|
| حوض بزرگ داخل صحن و حوض کوچک مقابل سردر مسجد و نيز پايه‌هاى اصلى بخش‌هاى نابود شده، ديگرباره، از زير خاک بيرون آورده شده است.
|
|
| مسجد جامع يالو، روستاى يالى (يالو)، نور
|
|
| اين بنا در روستاى يالى (يالو) از روستاهاى توابع نور واقع گرديده و شبستانى است که شش فيلپاى مربع، پوشش طاق و گنبد آن را استوار ساخته است. اين مسجد در سال ۱۲۳۰ هـ.ق تعمير و مرمت شده است.
|
|
| مسجد جمال‌آباد، جمال‌آباد، سراب
|
|
| جمال‌آباد نام روستايى است از محال آلان بر آغوش که در ۶ کيلومترى شمال مهربان و ۲۱ کيلومترى جادهٔ تبريز - سراب قرار گرفته است. اين روستا مسجد کهنى دارد که ۶ ستون عظيم سنگى سقف چوبى آن را نگهداشته است. ستون‌ها در دو رديف قرار گرفته و داراى پايه و سرستون سنگى منقش هستند. دو ستون وسطى استوانه‌اى و چهار ستون ديگر به شکل منشور هشت وجهى هستند. بلندى ستون‌ها با پايه و سرستون روى هم ۵/۳۶ متر است، بلندى پايه‌ها ۴۴ سانتىمتر و بلندى سرستون‌ها ۵۱ سانتىمتر است. محيط ستون‌هاى استوانه‌اى ۱۸۷ سانتىمتر و محيط ستون‌هاى منشورى ۱۸۴ سانتىمتر است، ولى پايه‌ها سطح اتکاء بيش‌ترى دارد که محيط قاعدهٔ هر پايه آن ۲۶۰ سانتىمتر است.
|
|
| طول مسجد از شمال به جنوب کشيده شده و مدخل سنگى آن در ديوار شرقى تعبيه گرديده است. طاق سردر و پايه‌هاى مسجد حجارى شده‌اند. سنگ نبشته‌اى در طاق جاى داده‌اند که متضمن آيهٔ ۱۸ سورهٔ توبه است. گل شش‌پرى نيز بالاى نوشته‌ها به چشم مى‌خورد. بر روى هر يک از پايه‌هاى طاق مدخل هم دو نيم ستون مارپيچى ظريف حجارى شده است. ظاهراً اين مسجد در ابتدا داراى ديوارهاى سنگى و سقف گنبدى بود که بعدها سقف و ديوارها فرو ريخت و قطعات آن هر يک در جايى افتاد و يا به جاى ديگرى انتقال يافت. جنس سنگ‌هاى به کار رفته در مسجد عموماً آهکى است. در مسجد جمال‌آباد منبر مشبک چهار پلهٔ بسيار زيبايى گذاشته شده که از شاهکارهاى مسلم هنر چوبى اسلامى به شمار مى‌رود و شيوهٔ کارهاى چوبى دوره تيمورى و صفوى را دارد. اگر ساخت اين منبر همزمان با بناى مسجد باشد، مىتوان احتمال داد که تاريخ بناى مسجد ۹۳۶ هجرى قمرى بوده است. اگرچه مقايسه شيوهٔ حجارى ستون‌ها و ديگر قسمت‌هاى سنگى مسجد، با شيوهٔ حجارى مسجد اسنق، چنين نظر و حدسى را تأييد نمى‌کنند.
|
|
| در مورد بانى مسجد اطلاعات مستندى در دست نيست ولى طبق اظهار اهالى روستا، گويا اين مسجد به امر امام حسن (ع) ساخته شده است.
|
|
| مسجد جمعه يا جامع اصفهان، اصفهان
|
|
| اين مسجد، در حقيقت، مجموعه‌اى از ساختمان‌ها و آثار هنرى دوره‌هاى بعد از اسلامِ تاريخ ايران است که يادگارهايى از پادشاهان، وزيران، اميران، بزرگان و بانوان خيّر ايرانى بعد از اسلام را در بر دارد و بخشى از تحولات معمارى دوره‌هاى اسلاميِ تاريخِ ايران را، در مدت هزار سال، نشان مى‌دهد. بخش‌هاى ممتاز و جالب توجه اين مسجد بدين قرارند:
|
|
| - صفه‌هاى کوچک سمت راست دالان ورودى که با ستون‌هاى مدور و گچبرىهاى زيبا تزئين يافته‌اند و مجموعه‌اى از آثار دورهٔ ديلمى در قرن چهارم هجرى قمرى است.
|
|
| - گنبد خواجه نظام‌الملک وزير مشهور ملکشاه سلجوقى که در سال‌هاى ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجرى قمرى ساخته شده است. کتيبهٔ کوفى اين گنبد که در ضلع جنوبى مسجد واقع شده، حاوى نام پادشاه وقت، ملکشاه و وزير او خواجه نظام‌الملک است. عنوان ملکشاه در اين کتيبه «يمين خليفه‌اللّه اميرالمؤمنين» ذکر شده است. خليفهٔ عباسى در آن زمان «المعتصم باللّه» بوده است. چهل ستونى که در منتهى‌اليه غربى اين ضلع واقع شده، از دورهٔ شاهعباس اول صفوى است، که در سال ۱۰۱۹ هجرى قمرى به ساختمان‌هاى مسجد افزوده شده است.
|
|
| - چهل ستون که در سمت چپ دالان ورودى واقع شده و در ساخت آن از سبک ابنيهٔ سلجوقى پيروى شده است، از آثار دورهٔ پادشاهان آل‌مظفر در قرن هشتم هجرى قمرى است.
|
|
| - ساختمان ايوان جنوبى مسجد از قرن ششم و تزئينات داخل و خارج آن از قرن هشتم، نهم، دهم و يازدهم هجرى قمرى است. دو منارهٔ اين ايوان ظاهراً در عهد حسن‌بيک ترکمان افزوده شده است و در دورهٔ اين امير آق‌قويونلو و پادشاهى طهماسب اول و شاهعباس دوم، تغييرات ضرورى مسجد به انجام رسيده و داخل و خارج اين ايوان، با تزئينات کاشىکارى آراسته شده است. در بين مقرنس‌هاى تاق اين ايوان، نام «ابونصر حسن بهادر» که بانى تعميرات و الحاقاتى در اين مسجد بوده است. در يک لوحهٔ کاشىکارى مربوط به سال ۸۸۰ هجرى قمرى ثبت شده است.
|
|
| - تزئينات کاشىکارى اطراف صحن از دورهٔ حسن‌بيک ترکمان معروف به اوزون حسن و از قرن نهم هجرى قمرى است.
|
|
| - ايوان شرقى مسجد مشخصات معمارى دورهٔ سلجوقى را از قرن ششم به خوبى حفظ کرده است. داخل اين ايوان با گچبرىهاى قرن هشتم آراسته شده و کتيبهٔ کاشىکارى آن حاکى از تعميرات در دورهٔ شاه سليمان صفوى است.
|
|
| - صفهٔ عمر در شرق اين ايوان واقع شده است که در دورهٔ قطب‌الدين محمود، شاه آل‌مظفر، به وسيلهٔ «مرتضى بن الحسن العباسى الزينبي» در محل بناى قديمى ديگرى ساخته شده است. در دورهٔ حکومت موقتى اشرف افغان تعمير شده و به دستور او کتيبه و لوحه‌هايى به اين صفه افزوده شده است.
|
|
| - ايوان غربى مسجد که ساختمان آن از قرن ششم هجرى است و با تزئينات کاشىکارى آن دوره که بيش‌تر از نوع خطوط بنايى است، آراسته شده است. اين ايوان در دورهٔ پادشاهى شاه سلطان حسين صفوى تعمير و تزئين شده و با کتيبه‌ها و لوحه‌هايى در قالب خطوط مختلف زينت يافته است.
|
|
| در شمال ايوان غربى، مسجد کوچکى از دورهٔ اولجايتو (ايلخان مسلمان مغول) واقع شده است که محراب عالى گچ‌برى شدهٔ آن در سال ۷۱۰ هجرى قمرى به دستور وزير ايرانى او «محمد ساوي» ساخته شده و تاق‌هاى آجرى متنوعى دارد. محمد ساوى در سال ۷۱۱ هجرى قمرى بر اثر سعايت بدگويان به دستور اولجايتو کشته شد؛ ولى اين اثر ارزندهٔ دورهٔ صدارت او همچنان نام او را در تاريخ جاويدان کرده است. نام استاد حيدر اصفهانى که سازندهٔ اين محراب عالى گچ‌برى شده است، نيز در آخر حاشيهٔ کتيبهٔ محراب، بر جاى مانده است.
|
|
| در غرب ايوان غربى و مسجد اولجايتو، شبستانى از دورهٔ حکومت سلطان محمد بن بايسنقر تيمورى وجود دارد که سال ساختمان ۸۵۱ هجرى قمرى است و بانى آن «عمادبن مظفر ورزنه‌اي» است که از امراى لشکر وى بوده است. کتيبهٔ ثلث زياى سردرِ اين شبستان تاريخى را «سيد محمود نقاش» خطاطى کرده است. عمادبن مظفر، مسجد باشکوهى هم در محل توليد خود (ورزنه)، بنا کرده است.
|
|
| - ايوان شمالى مسجد معروف به صفهٔ درويش از قرن ششم و کتيبهٔ گچ‌برى داخل آن از دورهٔ شاه سليمان صفوى است. تزئينات کاشىکارى نماى خارجى آن از اقدامات ادارهٔ باستان‌شناسى اصفهان در سال‌هاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى است و به اين مناسبت، کتيبه‌اى به خط بنّايى به يادگار گذاشته شده است. در طرفين ايوان شمالى و شمال آن، چهل ستون‌هايى از قرن ششم هجرى موجود است که مخصوصاً چهل ستون شرقى آن تاق‌هاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمت‌هاى جالب اين بناى عظيم تاريخى به شمار مى‌رود.
|
|
| شمالى‌ترين اثر تاريخى مسجد جمعه، گنبد تاج‌الملک مشهور به گنبد خاکى است که بانى آن «ابوالغنائم تاج‌الملک خسرو فيروز شيرازي» وزير ديگر ملکشاه سلجوقى است. سال ساختمان آن در کتيبهٔ دور گنبد، سال ۴۸۱ هجرى قمرى ذکر شده است و در بين آثار دورهٔ سلجوقى اثر بى‌همتايى به شمار مى‌رود.
|
|
| در آثار تاريخى موجود در مسجد جمعهٔ اصفهان، غير از سبک‌هاى مختلف معمارى، انواع خطوط کوفى، ثلث، بنّايى، نسخ و نستعليق را به زبان فارسى و عربى، به نثر و به نظم مىتوان مشاهده نمود.
|
|
| - ساختمان حوض وسط مسجد نيز در زمان سلطنت شاه‌محمد خدابندهٔ صفوى، پدر شاهعباس اول، به وسيلهٔ شخصى به نام «يوسف آقا» بنا شده است.
|
