|
|
|
| دو دسته از مواد در رنگ آمیزی نخ (پنبه، پشم وابریشم) بهکار میروند: |
|
| ۱. مواد رنگزای آلی، که منشاء گیاهی یا حیوانی دارند. |
| ۲. مواد رنگزای غیر آلی، که شامل مواد معدنی وموادی هستند که به طور مصنوعی تولید میشوند. |
|
| ـ رنگهای گیاهی: |
| رنگهای به کار رفته در قالی تاریخی پازیریک نشان دهنده آن است که ایرانیان قبل از ظهور اسلام با گیاهان رنگی مانند اسپرک، روناس، نیلو . . . مأنوس بودهاند. با استناد به اظهار نظر پروفسور- رودنکو که بافت قالی پازیریک را منتسب به خراسان بزرگ میداند (۱ ص ۱)، میتوان بهکاربرد طولانی رنگهای گیاهی و لزوم توجه به آنها در این منطقه اشاره نمود. رنگهای گیاهی واجد اختصاصات زیر میباشند: |
|
| ۱. استخراج رنگهای کم و بیش متنوع از یک گیاه در سنین مختلف و در مناطق مختلف. |
|
| ۲. برخلاف رنگهای معدنی و شیمیائی که به مرور زمان گرد و خاک را جذب کرده و کدر میشوند، رنگهای گیاهی با گذشت زمان و با پاخوردن ثبات و شفافیت خاصی پیدا میکنند. |
|
| ۳. صرفه اقتصادی، عدم پرداخت پول و استفاده از گیاهان محلی که در دسترس میباشند. |
|
| ۴. عدم وابستگی اقتصادی (عدم ارز بری) |
|
| ۵. رنگهای گیاهی دارای واکنش خنثی و یا کمی اسیدی میباشند و بر روی نخ تأثیر نامطلوبی ندارند. |
|
| ۶. رقابت با عرضه‌کنندگان فرش‌هائی که از رنگهای شیمیائی استفاده میکنند. (فروش بهتر و بیشتر و جلب رضایت متقاضیان) |
|
| باید دانست که در صنعت رنگ‌آمیزی پشم، پنبه و ابریشم با رنگهای گیاهی، صرف نظر از استفاده از اجزای گیاهی از مواد معدنی از قبیل زاج سفید ۱۲H۲O) و (K Al)SO۲)۴ زاج سیاه )سولفات مضاعف آلومینیم و آهن)، جوهر لیمو یا اسید اگزالیک (COOH(۲) که یک ماده آلی سمی است، سود سوزآور (NaOH) و گردنیل یا هیدروسولفیت سدیم (Na۲S۲O۴) که برای حل نمودن نیلدرآب به کار میرود، به نسبت‌‌های مختلف به منظور ایجاد رنگهای ثابتی که در طول زمان بر درخشش آنها افزوده شود، اقدام میکنند. در واقع ازاین مواد به عنوان دندانه استفاده میشود. فهرست گیاهانی که در رنگرزی در بیرجند از آنها استفاده میشود به شرح جدول شماره ۷۵ است. |
|
| ـ مواد رنگرزی حیوانی: |
| مهمترین ماده رنگزای حیوانی قرمزدانه است. قرمزدانه حشرهای از نوع شپشک سپردار به نام انگلیسی Cochineal و به نام علمی Cocus cacti )۱۵) از خانواده Coccideae میباشد. قرمزدانه چیزی جز بدن خشک کرده شپشک ماده نمیباشد. این حشره بومی مناطق گرم آمریکای مرکزی و مکزیک است و بعدها به اروپا و جزایر قناری جائی که کاکتوس (گیاهان گوشتی بیابان‌های خشک و گرم) به حد وفور برای تغذیه آن وجود دارد، منتقل گردیده است. در حال حاضر از این حشره در مکزیک و ازاکا که کشت زارهای فراوان گیاه کاکتوس اپونسپا (Opuncia ciccinellifera)وجود دارد و برای تغذیه آن بسیار مناسب است، بهره برداری میشود. هر حشره ماده در حدود ۱۰۰۰ تخم میگذارد که این تخمها به زودی در هوای گرم تفریخ حاصل کرده و پورهها خود را به برگ‌های کاکتوس جهت تغذیه میرسانند. وقتی بدن آنها به علت تخم زیاد متورم شد، نسبت به جمعآوری آنها اقدام میکنند. در طول سال ۳ تا ۴ بار این حشره جمع آوری میگردد. نسبت حشرههای نربه ماده معمولاً ۱ به ۱۰۰ یا ۱ به ۲۰۰ میباشد و حشرات نر ارزشی ندارند. |
|
| حشرات برای فروش باید خشک شوند. وزن آنها در اثر خشک شدن به ۱۳ تقلیل مییابد. معمولاً برای خشک کردن به سه شیوه اقدام میکنند: |
|
| ۱. با فروبردن حشرات درآب جوش. |
| ۲. با گذاشتن آنها درداخل تنور (Oven). |
| ۳. با ریختن آنها بر روی یک سطح داغ. |
|
| شیوه اولی بهترین طریقه است، زیرا در این طریقه، رنگ قرمزدانه به رنگ قهوه‌ای قرمز میگراید و ضمناً ترشحات سفید رنگ داخل چروک‌های بدن شپشک تا حدودی شسته میشود. در طریقه دوم، ترشحات سفید قرمز دانهها پاک نمیشود و ضمناً رنگ آنها به خاکستری میگراید. در حالت سوم رنگ شپشک به سیاهی میل میکند. قیمت قرمز دانه به طریقه خشک کردن آن بستگی دارد. اضافه میشود که ۷۰۰۰۰ حشره خشک یک پونه (۴۵۰ گرم) وزن دارد. در سال‌های اخیر با تولید رنگهای شیمیائی، کشت و کار کاکتوس و پرورش این حشره در بسیاری از نقاط تعطیل شده، لیکن هنوز در مکزیک و برخی مناطق دیگر ادامه دارد. |
|
| رنگ قرمز دانه مانند رنگهای گیاهی از ویژگیهای خاصی برخوردار است که نمی‌توان برای آن معادلی قائل شد. در بیرجند چند نوع قرمز دانه با کیفیتهای مختلف از کشورهای مکزیک، هندوستان و اسپانیا وارد میشود. نوع اسپانیائی که از بقیه بهتر است وقتی خالص میباشد به شراب کش و وقتی ناخالص است به گچ کش موسوم میباشد. |
|
| ـ مواد رنگزای معدنی و مصنوعی (شیمیائی): |
| اولین رنگهای شیمیائی از کشورهائی نظیر انگلستان، فرانسه، لهستان، ژاپن، چین و آلمان به ایران صادر گردیده است. امروزه اکثر رنگهای شیمیائی از چهار کشور چین، آلمان، سویس و انگلستان به ایران وارد میشود. ضمناً در تبریز در کارخانه بویاخ ساز به ساخت رنگهائی پرداخته شده است. لازم به توضیح است که رنگهای چینی مربوط به شرکت یوها، رنگهای آلمانی مربوط به کارخانههای هوخست و بایر میباشد. |
