تبیین محیط جرم

به مجموعه‌ عواملى که از خارج ارگانيسم را در بر مى‌گيرد و در آن اثر مى‌کند محيط مى‌گويند. به‌عبارت ديگر، محيط مجموعه شرايط و عواملى است که تاريخ، طبيعت، جامعه، روابط فردى و ويژگى‌هاى خانوادگى و ارثى مى‌سازد و از درون و برون "فرد" را در خود مى‌گيرد و مى‌پروراند تا جائى‌که برخى از انديشمندان عقيده دارند که "انسان زادهٔ محيط خود است".

محيط طبيعى

تمام شرايط و پديده‌هاى طبيعى که مستقل از ارادهٔ انسان هستند و بر زندگى او تأثير مى‌گذارند، محيط طبيعى ناميده مى‌شود. اين محيط شامل، آب و هوا، نور، رطوبت، گرما و سرما، اختلاف شب و روز، کيفيت فصول، شرايط اقليمي، پستى و بلندى زمين، مناطق کوهستاني، جلگه‌اي، صحرائي، ساحلي، شهر، روستا، سرزمين‌هاى پرجمعيت و کم جمعيت مى‌شود. علاوه بر آن، محيط طبيعى به آن بخش از محيط انسان که خود در ايجاد و کيفيت آن نقش دارد مانند: کم و کيف جاده‌ها، ايجاد قنات‌ها و سدها، محيط شهرى و روستائي، وضعيت ساختمان‌ها و انرژى‌هاى مختلف که بشر به خدمت گرفته است، نيز گفته مى‌شود.

محيط اجتماعى

همان‌گونه که انسان در شرايط اقليمى و نيز شرايط زيستى خاص متولد مى‌شود که از پيش وجود داشته و بر رفتار وى تأثير مى‌گذارد، افراد و اجتماعات را نيز سنت‌هاى قومي، آداب و رسوم اجتماعى و سازمان‌ها و نهادهائى احاطه کرده که محيط اجتماعى آنها را تشکيل مى‌دهد.

لاکا ساين (Lacassagne) مى‌گويد:

"بزهکارى يک ميکروب اجتماعى است. اين ميکروب در محيطى که آمادگى پروراندن تبهکار نداشته باشد، بروز نکرده، جرمى اتفاق نمى‌افتند."

بدين اعتبار، هر جامعه بزهکارانى دارد که شايسته همان جامعه است، زيرا محيط اجتماعى بر اثر عوامل مختلف، در فرد اثر کرده، او را به طرف ارتکاب جرم مى‌کشاند.

محيط اجتماعى را مى‌توان به محيط‌هاى خانوادگي، اتفاقي، انتخابى و تحميلى تقسيم کرد.

محيط خانوادگى

محيط خانوادگي، محيطى است که بر حسب ميل و خواسته فرد انتخاب نشده، بلکه بدون آنکه اراده و نظر او مدخليتى داشته باشد، در چنين محيطى چشم به‌دنيا مى‌گشايد و با تقليد از نسل مسن‌تر و تلقين‌پذيرى از آنان، و روش‌هاى مستقل خودي، شخصيت وى پى‌ريزى مى‌شود. بررسى‌هاى تحقيقى و آمارى نشان داده است که محيط خانواده رابطهٔ مستقيمى با بروز رفتار انحرافى و ارتکاب جرم دارد.

از هم گسيختگى خانواده غالباً منجر به فرار کودکان از منزل، مدرسه و ولگردى مى‌گردد. مثلاً در چنين شرايطي، پسران کوچه را بر محيط خانوادهٔ از هم پاشيده ترجيح داده، احتمالاً با قبول عضويت در باندها به ارتکاب جرائم مختلف کشانده مى‌شوند.

محيط اتفاقى

محيط اتفاقى يا محيط موقت شامل محيط مدرسه، کار و سربازى مى‌شود. اين محيط‌ها تشکيل‌دهندهٔ مراحل خاصى از زندگى است و به سهم خود افراد را تحت تأثير قرار مى‌دهد.

پيناتل مى‌نويسد:

"اين سه دوره که در طى آنها برخى نشانه‌ها روانى فردى تظاهر پيدا مى‌کند، تقريباً براى همه کس الزامى است و کمتر کسى ممکن است مدتى از زندگى خود را در آنها نگذارنده باشد".

محيط اتفاقى همان‌طور که در تعليم و تربيت افراد و عادت دادن آنان براى انطباق با زندگى عادى اجتماعى مؤثر است، در انحراف و ارتکاب بزه نيز تأثير دارد.

محيط انتخابى

محيط انتخابى محيطى است که خود فرد انتخاب مى‌کند و تقريباً جنبه تحميل و فشار ندارد، و شامل محيط خانوادگى مى‌شود که با انتخاب همسر و امر زناشوئى آغاز مى‌گردد. همچنين، محيط کار، انجمن‌هاى ورزشي، کانون‌هاى مختلف و محيط‌هاى گوناگون براى گذراندن اوقات فراغت، گزينش معاشران، و وسايل انتقال افکار يا رسانه‌هاى گروهى که بر مى‌گزينند، را نيز شامل مى‌شود.

محيط تحميلى

محيطى که در آن آزادى به‌کلى از بين رفته يا حداقل محدوده شده است؛ بدون آنکه فرد بتواند کوچکترين قدرتى در انتخاب آن از خود نشان دهد: بازداشتگاه، ندامتگاه، کانون‌هاى اصلاح و تربيت و ديگر سازمان‌هاى مشابه از محيط‌هاى تحميلى است، زيرا مجرم چاره‌اى جزء پذيرش آنها ندارد.