وضع مسکن در روستا

واحدهاى سکونى خانواده‌هاى سنتى روستائى از يک‌سو تحت‌تأثير اقليم و شرايط طبيعى است و از سوى ديگر با الگوى معيشت خانواده‌ها ارتباط دارد.

به‌طور عمده خانواده‌هاى روستائى در ساختن مسکن از امکانات محيط پيرامون خود و مواد و مصالحى که طبيعت در اختيار آنان قرار مى‌دهد، استفاده مى‌کنند. روستائيان ساکن دهکده‌هاى جنگلى در ساختن خانه‌ها بيشتر چوب به‌کار مى‌برند، ديوارها، کف و سقف اتاق چوبى است، حتى پوشش بسيارى از واحدهاى مسکونى مناطق جنگلى از قطعه‌هاى تخته به‌طول ۸۰ تا ۹۰ و عرض ۳۰ تا ۴۰ و قطر ۴ سانتى‌متر به‌نام (Lat) تهيه مى‌شود که در پشت‌بام به شکل خاصى آنها را روى هم سوار مى‌کنند. در گيلان ـ به‌ويژه ناحيه‌هاى جنگلى ـ استخوان‌بندى خانه‌هاى سنتى از جنس چوب و پوشش بام‌ها از مواد گياهى (گالى) است، مصالح ساختمانى خانه‌هاى روستائى و سنتى را از محيط پيرامون و از نزديکى بناى خانه به‌دست مى‌آورند و براى تبديل اين مصالح جز يک رشته اعمال پيچيده فنى کارى انجام نمى‌دهند. اغلب خانه‌ها را با پرچين‌هائى از جنس نى و شاخ و برگ درختان محصور مى‌کنند ^(۱).

(۱) . برومبژه، کريستيان (C.Bromberger). مسکن و معمارى در روستاهاى گيلان. علاءالدين گوشه‌گير، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، با همکارى استاندارى گيلان، ۱۳۷۰، صفحهٔ ۱۶ و ۷۷.

در روستاهاى مناطق کوهستانى سنگ و گل مصالح عمده ساختمان‌هاى سنتى را تشکيل مى‌دهد. در دشت‌هاى مرکزى و سرزمين‌هاى حاشيه کوير، خانه‌ها خشت و گلى و با ديوارهاى ضخيم ساخته مى‌شود و اغلب به‌صورت سقف گنبدى (ضربى) يا گهواره‌اى است تا گرماى محيط به درون اتاق نفوذ نکند. بر بالاى بام بعضى خانه‌ها بادگيرهائى جهت تهويه هوا ايجاد شده است. بنابر بررسى انجام شده در 'کجان' دهکده‌اى از نائين، خانه‌هاى ده به رديف کنار هم قرار دارد. سقف خانه‌هاى سنتى گنبدى شکل است و شعاع داخلى گنبدها از ۲ تا ۳ متر نوسان دارد، بر بالاى هر گنبد روزانه‌اى به‌‌منظور جريان هوا تعبيه شده است. مصالح عمده خانه‌هاى سنتى خشت و گل و چوب است ولى در بناهاى جديد، آجر، سيمان، آهن و گچ به‌کار برده مى‌شود و سقف آنها صاف و مسطح است (تقى‌زاده کجانى، عليرضا. کجان دهکده‌اى از نائين. رساله تحصيلى ۷۲-۱۳۷۱، صفحهٔ ۵۴).

خانه‌هاى نوساخته روستائى با شرايط بوم شناختى منطبق نيست و در بناى آنها الگوهاى سنتى و قديمى متناسب با شرايط زندگى خانواده رعايت نمى‌شود، از اين جهت خانه‌هاى جديد فاقد تسهيلات و تجهيزات لازم براى خانواده‌هاى روستائى است و عملاً آنها را با دشوارى مواجه مى‌سازد.

در مناطق نيمه خشک ايران گاه ساختمان‌هاى بلندى با حجم زياد ديده مى‌شود که در وسط کف آن حوض بزرگى وجود دارد. اين نوع بناها که به 'حوض خانه' معروف است هواى خنکى دارد و تابستان‌ها براى حفظ بدن از گرماى طاقت‌فرساى محيط مورد استفاده خانواده قرار مى‌گيرد. در روستاهاى شمال ايران مصالح عمده خانه‌هاى سنتى چوب و گل است. روستائيان در ساختن خانه‌هاى جديد آجر و بعضاً تيرآهن به‌کار مى‌برند، سقف خانه‌هاى قديمى بيشتر از پوشش جنگلى است و خانه‌هاى جديد از ورقه‌هاى آهن سفيد مستور است و به‌علت بارندگى زياد شيبى تند دارد.

ميان گروه‌هاى مختلف کشاورزان از لحاظ نوع مصالح ساختمانى تفاوت قابل ملاحظه‌اى وجود دارد، خانواده‌هاى کشاورز مرفه روستائى در بناى واحدهائى مسکونى خود از آجر و تيرآهن و چوب استفاده مى‌کنند و خانه‌هاى آنان از تسهيلات و تجهيزات کافى برخوردار است. برخى از کشاورزان مرفه براى خود در ده خانه‌هاى ويلائى يا دو طبقه احداث کرده‌اند که همه امکانات رفاهى در داخل ساختمان وجود دارد. کشاورزان گروه کم‌درآمد روستائى از لحاظ مسکن به‌طور نسبى از امکانات کمترى برخوردار هستند و دهقانان خرده‌پا و گروه کم‌درآمد خوش‌نشين با مشکل کمبود مسکن مواجه هستند. سقف خانه‌ها تير چوبى و کاه‌گلى است. در روستاهاى منطقه مريوان به‌علت گرماى هوا خانه‌هاى سقف گنبدى و ضربى هم مشاهده شده است ^(۲).

(۲) . خوش‌نشينان کردستان. بخش تحقيقات روستائى، مؤسسه مطالعات و تحقيقاتى اجتماعى دانشگاه تهران ۱۳۳۵، صفحهٔ ۱۳۳.

در 'اورازان' دهکده‌اى از طالقان واحدهاى مسکونى قديمى عمدتاً گلى است، پوشش سقف خانه‌ها تير چوبى و کاه‌گلى است و ديوارها تا کمر از سنگ و باقى با گل چينه است. در خانه‌هاى نوساز آجر و بعضاً تيرآهن هم به‌کار رفته است.

درورن خانه‌ها را با گل سفيد مى‌اندايند (آل احمد، جلال. اورازان. کتاب زمان، چاپ دوم ۱۳۴۹،صفحهٔ ۱۵ و ۱۶) بنابر بررسى‌هاى انجام شده در روستاهاى بندرعباس مصالح عمده خانه‌هاى قديمى خشت و گل و چوب است، خانه‌هاى حصيرى (کپر) در درجه دوم قرار مى‌گيرد و نسبت بسيار کمى از خانه‌ها به‌طور مختلط و از دو نوع ساختمان گلى و گپرى تشکيل گرديده است ^(۳).

(۳) . نيک خُلق، على اکبر. حسن لنگى دهکده‌اى از بندرعباس. بخش تحقيقات روستائى، مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى دانشگاه تهران، ۱۳۴۶، صفحهٔ ۲۵ و ۲۶.

خانه‌هاى مسکونى در دهکده حسن لنگى از بندرعباس سه نوع خانه مسکونى مشاهده شده است:

- خانه‌هاى حصيرى (کپر):

حدود ۷۰ درصد خانه‌ها حصيرى بوده است. که در محل 'کپر' ناميده مى‌شود. اين خانه‌ها بسيار ساده است. ديوارها و سقف آن از شاخ و برگ و الياف خرما (سوند-Sevend) ساخته شده و کف آن گلى است. خانه‌هاى حصيرى کم دوام است و اهالى براى رفع اين نقص ديوارهاى کپر را تا ارتفاع دو متر با گل مى‌پوشانند تا مقاومت آن در برابر بادهاى شديد و طوفان زيادتر شود و بتوانند دوام بياورند.

'کپر' در واقع به منزله سايبانى است که مردم را از حرارت سوزان خورشيد محفوظ نگاه مى‌دارد، در تابستان به هنگام وزش بادهاى خشک و سوزان روستائيان ديوار و سقف 'کپر' را با آب خيس مى‌کنند تا باد مرطوب شود و از گرماى درون کپر بکاهد.

- خانه‌هاى خشت و گلى:

نوع ديگرى از واحدهاى مسکونى مردم دهکده 'حسن لنگى' خانه‌هاى خشت و گلى است. بيشتر اين خانه‌ها به کسانى تعلق دارد که از امکانات بيشترى برخودار هستند. پى خانه‌ها از سنگ و ديوارها از خشت و گل ساخته شده و سقف آن صاف و هموار است.

- خانه‌هاى مخلوط:

خانه‌هائى است که از ساختمان خشت و گلى و خانه‌هاى کپرى متصل به هم تشکيل مى‌شود. اين نوع واحدهاى مسکونى اغلب با يک در به کپر ارتباط دارد و براى ورود به اتاق بايد از داخل کپر عبور کنند ^(۴).

(۴) . نيک خُلق، على اکبر. حسن لنگى دهکده‌اى از بندرعباس. بخش تحقيقات روستائى، مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى دانشگاه تهران، ۱۳۴۶، صفحهٔ ۲۷.

خانواده‌هاى روستائى معمولاً در ساختن خانه‌هاى خشت و گلى از بنّاهاى محلى استفاده مى‌کنند، خشت‌ها را خود مى‌سازند در سقف خانه‌ها از چوب گز شاهى و نخل استفاده مى‌کنند و روى آن را با گل مى‌پوشانند. در ساختمان‌هاى جديد سيمان و آجر و آهن هم به‌کار برده مى‌شود.

ميزان تراکم جمعيت در مسکن در جامعه روستائى ايران بسيار بالا است و خانواده‌هاى روستائى به‌طور عمده دچار کمبود و ضيق مسکن هستند. جدول متوسط افراد و ميانگين تعداد اتاق‌هاى خانواده و متوسط اتاق براى هر نفر را در چند منطقه روستائى ايران نشان مى‌دهد.