مدرسهٔ خان، شیراز (صفویان)

مدرسهٔ حياتى، كرمان

مدرسهٔ حياتى سومين مدرسهٔ داخل بازار است. سردر آن کاشى‌کارى است و دو صحن و حجره‌هاى آن يادآور معمارى عصر قاجاريه است و از مدارس بزرگ و تاريخى کرمان به شمار مى‌رود.

در جوار اين مدرسه محوطه‌اى بازتر از بازار وجود دارد که مشابه چهارسوق است و بدون سقف که در اصطلاح محلى به آن قيصريه مى‌گويند.

مدرسهٔ خان، شيراز (صفويان)

بناى تاريخى مدرسهٔ خان در شهر شيراز قرار گرفته است. اين بناى تاريخى مدرسه‌اى وسيع و دلباز است که در دوران سلطنت شاه عباس کبير به وسيلهٔ اللّه‌‌ورديخان والى فارس و فرزند و جانشين او، ‌ امامقلى خان بنياد شده است. مدرسهٔ خان مشتمل بر سر در بلند و پهن با مقرنس‌هاى عالى و دهليز ورودى با کاشى‌کارى‌هاى معرق بسيار ريز و ظريف و حجرات دو طبقه در چهار سمت و صحن وسيع و ايوان‌هاى بلند است. زلزله‌هاى گذشتهٔ اين شهر و همچنين رطوبت، به ساختمان اين بناى تاريخى آسيب فراوان رسانده ولى چندين بار مرمت و بازسازى شده است. مهم‌ترين تعمير آن در زمان ناصرالدين ‌شاه صورت گرفته است.

مدرسهٔ خان، يزد

محمدتقى خان بن ميرزا محمد باقر بافقى که به خان بزرگ شهرت داشت و سر سلسلهٔ ‌خاندان مشهور به «خوانين» يزد بوده است در سال ۱۱۲۹ متولد شد. وى پس از به حکومت رسيدن، تأسيسات عمومى و خيريهٔ مهم مانند باغ دولت‌آباد، ميدان خان، ‌ قيصريه، مدرسهٔ خان و جنت‌آباد را احداث کرد.

محمدتقى خان، مدرسهٔ خان را خارج از حصار شهر يزد ايجاد کرد، اين بنا مرکب از دو مدرسهٔ بزرگ و کوچک است. مدرسهٔ کوچک را محمد تقى خان و مدرسهٔ بزرگ را که طرف غرب و متصل به اولى است علينقى خان پسر محمدتقى خان بنا کرده‌‌اند. اصالت معمارى بناهاى ياد شده به لحاظ تعمير و مرمت‌هايى که در دهه‌هاى اخير روى آن‌ها صورت گرفته است، دستخوش تغييرات شده و از ترکيب آرام و آراستگى قديم خارج شده است. تصوير وقفنامه اين بناها با شماره ۶۷۲۴ در کتابخانهٔ مرکزى دانشگاه تهران موجود است.

مدرسهٔ دودر، مشهد

مدرسهٔ دودر، براساس تاريخ کتيبهٔ کاشى معرق آن، در زمان شاهرخ تيمورى به سال ۸۴۳ هجرى قمرى ساخته شده است. در زير گنبد اين مدرسه‌، قبرى وجود دارد که به استناد نبشته‌اى، به بانى اين مدرسه يوسف خواجه (که شاهرخ هم ناميده مى‌شود) تعلق دارد. اين مدرسه که از نمونه‌هاى کامل معمارى قرن نهم هجرى قمرى است، از لحاظ نحوهٔ تزئين و کاشى‌کارى و خطوط مختلف و نقوش، بسيار جالب‌توجه است.

مدرسهٔ شاپور رشت، رشت

اين مدرسه، از بناهاى اوايل دورهٔ پهلوى است که در سر راه رشت به بندر انزلى قرار دارد و اولين مدرسه به شيوهٔ امروزى و با معمارى نوين در گيلان است. اين ساختمان، نخستين دبيرستان گيلان است که در آن آمفى تئاتر، آزمايشگاه و ديگر تأسيسات جنبى نيز پيش‌بينى و ساخته شده است. اين بنا با شمارهٔ ۱۵۱۵، در فهرست آثار ملى کشور به ثبت رسيده است. علاوه بر اين مدرسه، مدرسهٔ قديمى معروف به شهيد بهشتى نيز که به دورهٔ‌ قاجاريه مربوط است، در خيابان آزادگان رشت واقع شده و اثرى جالب توجه مى‌باشد.

مدرسهٔ شريعتمدار سبزوار، سبزوار

اين مدرسه در دوران قاجار براى استفادهٔ طلاب علوم دينى بنا گرديده است و به نام بانى آن، حاج ميرزا ابراهيم شريعتمدار سبزوارى نام‌گذارى شده است.

مدرسهٔ شفيعيه، كرمان

اين مدرسه که در سمت راست بازار اختيارى واقع شده، به همت ميرزا محمد شفيع از نوادگان گنجعلى‌خان احداث شده است. تاريخ وقفنامهٔ آن به مسجد امام رضا (ع) ۱۱۰۲ هـ.ق يا (۱۶۹۱ م) مى‌باشد.

مدرسهٔ شمس‌آباد، اصفهان

اين مدرسه از مدارس طلبه‌نشين دورهٔ «شاه سلطان حسين» صفوى است که در محلهٔ «شمس‌آباد» اصفهان واقع شده است و به وسيلهٔ يکى از رجال آن دوره، به نام «آقا ميرمحمدمهدي» تاجر عباس‌آبادى، در سال ۱۱۲۵ هجرى قمرى بنا شده است.

مدرسهٔ شهاب‌الدين قاسم طراز، يزد

«شاه ابوالقاسم» از محله‌هاى قديم يزد است که از اسم شهاب‌الدين قاسم طراز، بانى مدرسه در قرن هشتم هجرى گرفته شده است.

از آثار قديم اين مدرسهٔ معروف، تنها سردر شمالى آن باقى بوده و در جاى قبلى مدرسه، يک مسجد جديد ساخته شده است. اين بنا داراى شش کتيبه است.

مدرسهٔ طالبيه، تبريز

اين مدرسه در بازار مسجد جامع تبريز واقع شده و مدخل آن دالانى است که سطحش قريب ۱/۵ متر از کف بازار پايين‌تر است و از چهار طرف به بناهاى قديمى متصل است. مدرسه در تاريخ ۱۰۸۷ هجرى قمرى به وسيله حاج طالب‌خان پسر حاج اسحق تبريزى ساخته شده است.

يک اثر هنرى ديگر که در اين مدرسه از اعصار گذشته بر جاى مانده، حوضچهٔ سنگى يک پارچه‌اى است که به شکل جام زيبايى از سنگ، تراشيده شده است.

مدرسهٔ عباس‌قلى‌خان، مشهد

بانى اين مدرسه، عباس‌قلى‌‌خان، بيگلربيگيِ زمان شاه‌ سليمان صفوى بوده است. مسجدى ضميمهٔ مدرسه است و در کتيبه‌‌اى در داخل مدرسه، تاريخ بنا و نام شاه سليمان نوشته شده است. زمان بناى اين مدرسه سال ۱۰۷۷ هـ.ق بوده است.

مدرسهٔ علميهٔ (اماميه)، شهر كرد

اين مدرسه از بناهاى جالبى بود که به همت مرحوم ميرسيد محمد، امام جمعهٔ وقت شهر کرد به جاى خرابه‌‌هاى تيمچهٔ آرمناى کدخدا ساخته شد. اين بنا داراى حجره‌هاى گوناگون و صحن نسبتاً بزرگى بود که تا به حال عدهٔ زيادى از طلاب علميهٔ‌ دينى در آن به تحصيل پرداخته‌اند. اين مدرسه و متعلقات آن در سال ۱۳۱۲ به توليت و نظارت امام جمعهٔ وقت به ثبت رسيد. ساختمان اصلى بناى مدرسه در سال‌هاى اخير به طور کامل بازسازى شده و بجاى آن ساختمان جديدى احداث شده است.

مدرسهٔ غياثيه (خارگرد)، روستاى خارگرد، مشهد

مدرسهٔ خارگرد از ابنيهٔ قرن نهم هجرى قمرى به شمار مى‌رود و در روستاى خارگرد خواف تربت حيدريه واقع شده است. اين مدرسه در سال ۸۴۸ هجرى ساخته شده است.

بناى اين مدرسه، معرف کامل معمارى مدارس قرن نهم هجرى قمرى است. نام معماران بناى مدرسه و بانى ساختمان، در دو کتيبهٔ جداگانه به شرح زير قيد شده است :

بانى مدرسه خواجه غياث‌ الدين پيراحمد خوافى وزير سلطان شاهرخ بهادر تيمورى است و معماران آن استاد قوام‌الدين و غياث‌الدين شيرازى بوده‌اند. اين مدرسه که به شکل چهارگوش ساخته شده، داراى چهار ايوان است که دهانه هر ايوان آن ۴/۵ متر و بلندى آن ۱۱ متر است. مدرسه شامل ۳۲ حجرهٔ فوقانى و تحتانى است و صحن و حجره‌هاى آن دو طبقه مى‌باشد. تزئينات بنا از کاشى و سنگ مرمر است.

مدرسهٔ فخريهٔ سبزوار، سبزوار

ساختمان اوليهٔ اين مدرسه در عهد معزالدولهٔ ديلمى و بناهاى جديد آن در سال ۱۳۳۴ احداث گرديده است. اين مدرسه در شهر سبزوار قرار دارد.

مدرسهٔ فصيحيهٔ سبزوار، سبزوار

بانى اين مدرسه حاج عبدالصانع سبزوارى است که در سال ۱۳۲۶ هجرى قمرى ساختمان آن را به اتمام رسانده است. مدرسه ۳۶ حجرهٔ طلبه‌نشين دارد و حاج ملا هادى سبزوارى يکى از آخرين فيلسوفان بزرگ متأخر ايران در اين مدرسه تدريس مى‌کرده است.

مدرسهٔ كاسه‌گران، اصفهان

اين مدرسهٔ طلبه‌نشين نيز از بناهاى دورهٔ شاه سليمان صفوى است که در بازار «ريسمان» اصفهان واقع شده است. اين مدرسه تزئينات گچ‌برى و کاشى‌کارى‌هاى زيبايى دارد و به وسيلهٔ يکى از رجال آن دوره به نام «آقامير محمدمهدي» ملقب به «حکيم‌الملک» در سال ۱۱۰۵ هجرى قمرى بنا شده است. کتيبه‌هاى داخل مدرسه سال ۱۱۰۳ هجرى قمرى را نشان مى‌دهند.

مدرسهٔ كهنهٔ سبزوار، سبزوار

بناى مدرسه از گچ و آجر است و چهار صفه دارد که بر بالاى هر يک ايوانى قرار دارد. سردرِ خارجى مدرسه کاشى‌کارى شده بوده، ولى به مرور زمان کاشى‌هاى آن ريخته است. مدرسه در زمان معزالدوله ساخته شده است. سردرِ مدرسه تاقى بزرگ است که سقف آن مقرنس‌کارى شده است و ديوارهاى آن را با کاشى پوشانده‌‌اند.

مدرسهٔ گنجعلى‌خان، كرمان

اين بنا در ضلع شرقى ميدان گنجعلى‌خان واقع شده و روزگارى مدرسه‌اى پر رونق بوده که بعدها به کاروان‌سرا تبديل گرديده است. بر کاشى‌هاى کتيبهٔ سر در آن تاريخ ۱۰۰۷ هـ.ق مطابق با ۱۵۹۸ م نقش بسته و معمار آن محمد سلطانى يزدى بوده است. ابعاد مدرسه ۲۳×۳۱/۵ متر و جمعاً ۷۲۴ مترمربع مساحت دارد. حجره‌هاى متعدد آن در ۲ طبقه با شيوهٔ معمارى زيبايى طراحى شده‌اند. اين بناى تاريخى در حال حاضر محل سازمان ميراث فرهنگى کرمان و دفتر مطالعات فنى جهاد دانشگاهى است. نماى داخلى و خارجى اين مدرسه، کاشى‌کارى معرق مى‌باشد که از عصر صفوى به يادگار مانده است.

مدرسهٔ گنجعلى‌خان و کليهٔ آثار آن در هجوم آغامحمدخان صدمات فراوانى ديد و فقط از کتابخانهٔ آن حدود ۵۰۰۰ نسخه خطى نفيس به غارت رفت. بر در مدرسه حديث شريف «انا مدينه‌‌العلم و على بابها» نوشته شده است.

مدرسهٔ ملاعبداللّه، اصفهان

اين مدرسه در بازار اصفهان واقع شده و يکى از قديمى‌‌ترين مدارس دورهٔ‌ صفويه است که محل اقامهٔ‌ نماز و تدريس «ملاعبداللّه شوشتري»، از روحانيون مشهور دورهٔ شاه‌عباس اول، بوده است. در اطراف آن، دو طبقه ساختمان با حجره‌هايى بنا شده که پشت‌بغل‌هاى آن با کاشى‌کارى معرق تزئين شده است. در ايوان جنوبى آن يک لوح سنگى مشتمل بر وقف‌نامهٔ مدرسه، مربوط به دورهٔ شاه سليمان صفوى و تاريخ ۱۰۸۸ هجرى قمرى، نصب شده است.

مدرسهٔ ميرزاجعفر، مشهد

مدرسهٔ ميرزاجعفر از بزرگ‌‌ترين مدارس قديمى شهر مشهد است. بانى آن ميرزا جعفر نامى بوده است که روزگارى در هند به شغل خدمتکارى مشغول بود. هنگامى که صاحب و ارباب او فوت مى‌کند، اموال وى به حراج گذاشته مى‌شود و صندوقى دربسته از او به‌‌جا مى‌ماند. اين صندوق دربسته را به حراج مى‌‌گذارند و ميرزا جعفر که از محتواى آن باخبر بوده است. جعبه را به بهاى اندکى مى‌خرد. محتويات جعبه را که شامل جواهر‌آلات بوده است، به سرمايه‌اى تبديل کرده و به تجارت مى‌پردازد. پس از بيست سال هندوستان را ترک کرده و به خراسان عزيمت مى‌کند و با بخشى از اموال خود، اين مدرسه را احداث مى‌کند. بناى مدرسه با کاشى‌هاى معرق و با سبک معمارى بسيار ممتاز تزئين شده است. مدرسهٔ ميرزا‌جعفر در سال ۱۲۸۵ هجرى، به دستور ظهيرالدوله وزير خراسان مرمت و بازسازى شده است.