|
|
|
|
|
| دکان يا حجره مهم‌ترين و در عين حال ساده‌ترين و کوچک‌ترين عنصر و فضاى بازار است. تعدادى حجره به‌صورت خطى در دو سوى معبر تشکيل يک راسته بازار را مى‌دهند.
|
|
| حجره‌ها در طبقه همکف نقش مغازه و عرضهٔ کالا را داشته و حجره‌هاى واقع در طبقهٔ فوقانى در بازارهاى دو طبقه، محل دفتر کار و فضاى ادارى و در برخى مواقع به‌عنوان کارگاه استفاده مى‌شده است. برخى حجره‌ها به تنهائى نقش کارگاه و در عين حال عرضهٔ کالا را ايفاء مى‌کردند.
|
|
| در برخى حجره‌ها فضائى به نام صندوقخانه در انتهاء حجره از فضاى اصلى جدا مى‌شده است.
|
|
|
|
| مهم‌ترين فضاى معمارى در بازارها، کاروانسرا است. کاروانسرا فضائى درون‌گرا با حياط مرکزى بودند که حجره‌هائى در چهار سوى آن در يک يا دو طبقه قرار داشت. در برخى کاروانسراها فضاهائى خدماتى از جلمه انبار در طبقه زير همکف داشتند.
|
|
| در کارونسرا حجره‌هاى طبقه همکف بيشتر جنبهٔ تجارى يا کارگاهى داشته و حجره‌هاى طبقه فوقانى جنبه ادارى و دفترى و گاه کارگاهى داشته است.
|
|
| کاروانسراها شهرى، محل عرضهٔ کالا بوده و برخى کاروانسراها که به مرکز شهر و مسجد جامعه نزديک بودند، معتبرتر و جايگاه بازرگانان ثروتمند بودند. اما کاروانسراهاى نزديک دروازهٔ شهرها مخصوص عرضهٔ کالاهاى ارزان قيمت بودند.
|
|
| در کاروانسراهاى برون شهرى، فضاى وسيعى مخصوص اصطبل بوده که در پشت حجره‌ها ساخته مى‌شده و مخصوص اقامت موقت کاروان‌ها بوده است.
|
|
| در شهرهاى بزرگ حجره‌هائى در يک پا چند کاروانسرا مخصوص اقامت مسافران بوده است. به‌دليل سهولت رفت وآمد در کاروانسراهاى بزرگ، بيش از يک در داشتند. اينگونه کاروانسراها رونق بيشترى داشتند.
|
|
|
|
| تيمچه به معنى کاروانسراى کوچک بوده است. در دوره‌هاى معاصر به کاروانسراها يا سراهاى کوچک و سرپوشيده گفته مى‌شود. فضاى تيمچه‌ها نسبت به کاروانسراها از لحاظ اقتصادى گرانتر بوده و براى عرضه اجناس ارزان قيمت استفاده نمى‌شده است. از جمله تيمچه‌ها مى‌توان به سرا و تيمچهٔ امير در تبريز، سرا و تيمچهٔ حاج‌رضا در قزوين، تيمچه نو در کاشان، تيمچه مظفريه در تبريز اشاره کرد.
|
|
|
|
| قيصريه به فضائى گفته مى‌شده که از لحاظ خصوصيات معمارى به يک راستهٔ فرعى، دالان يا تيمچه و در مواردى به يک سرا شبيه بوده است. و غالباً به عرضهٔ کالاهاى گرانبها و منسوجات عالى اختصاص داشته است. در اصفهان نمونه‌هائى از اين نوع قيصريه‌ها وجود داشته است.
|
|
|
|
| در هر بازار دائمى و اصلى، شمارى فضاى خدماتى مانند آب انبار، اصطبل، انبار و مانند آن وجود داشته است. تعداد اين فضاها، موقعيت آنها در امتداد بازار به خصوصيات بازار بستگى داشته است.
|
|
|
|
| فضاهاى عمومى شهر بيشتر در کنار راستهٔ اصلى بازار ساخته مى‌شد، زيرا بازارهاى اصلى شهر مهم‌ترين راه ارتباطى و عمومى شهر محسوب مى‌شوند.
|
|
| مهم‌ترين بخش و عنصر اصلى يک بازار راستهٔ اصلى آن است، بادکان‌هاى واقع در دو سوى آن، که در شهرهاى بزرگ دو يا چند راستهٔ اصلى به‌صورت متوازى يا متقاطع پديد مى‌آمد.
|
|
| در شهرهاى بزرگ و متوسط، افزودن بر راستهٔ اصلى، تعدادى راستهٔ فرعى به‌صورت موازى يا عمود بر راستهٔ اصلى پديد مى‌آمد که تعداد آن به رونق اقتصادى هر شهر بستگى داشت. معمولاً هر راسته فرعى به يک پيشه و صنف اختصاص مى‌يافت و کالاى خاصى در آن عرضه مى‌شد.
|
|
| بازارهاى بزرگ داراى تعدادى دالان است که به شکل يک فضاى ارتباطى به شکل کوچه يا راسته‌اى کوچک مى‌باشند که در دو سوى آن تعدادى حجره قرار دارد.
|
|
| محل تقاطع دو راستهٔ اصلى و مهم بازار را چهار سوق مى‌نامند. چهار سوى بزرگ بازار اصفهان و چهار سوى بزرگ بازار تهران، چهار سوى بزرگ بازار کرمان و چهار سوى بازار بخارا از نمونه‌هاى خوب باقيمانده به‌شمار مى‌آيند.
|
|
| در کنار يا امتداد برخى بازارهاى مهم شهرى، يک ميدان وجود داشته است. سبزه ميدان در کنار بخشى از بازار تهران بود. همين‌طور ميدان گنجعليخان در کنار بازار کرمان، سبزه ميدان و ميدان امام (نقش‌جهان) اصفهان در کنار بازار بزرگ اصفهان نمونه‌هاى اين ميدان‌ها به‌شمار مى‌روند.
|
|
| فضاى ارتباطى به شکل يک ميدانچه که از چهار يا سه طرف محصور و داراى فضاى ساخته شده است را جلوخان مى‌گويند. جلوخان به‌عنوان يک فضاى ورودى و محل تجمع استفاده مى‌شده است. جلوخان مسجد امام (شاه) در بازار تهران، جلوخان‌هاى مسجد‌النبى در بازار قزوين و جلوخان سر در قيصريه در بازار اصفهان از نمونه‌هاى باقيماندهٔ جلوخان‌هاى بازار به‌شمار مى‌آيند.
|
