حدودالعالم من‌المشرق الی‌المغرب

اين کتاب يکى از کتب بسيار روان و فصيح زبان فارسى است که در سنهٔ ۳۷۲ از براى امير ابوالحارث محمدبن‌احمد موليٰ اميرالمؤمنين از اُمَراى آل فريغون در گوزکانان که خاندانى قديمى و نجيب و ادب‌پرور و علم‌دوست و ممدوح شاعران و مقصد عالمان اطراف از تازى و دهقان بوده‌اند، تأليف يافته است.

اين کتاب هرچند در اعداد کتب علمى و محدود است، اما باز مى‌توان از آن استفادهٔ سبکى کرد، چنان‌که در مختصات صرفى و نحوى و لُغوى شمّه‌اى از آن در کتاب سبک‌شناسى جلد اول بهار ذکر شد - مقدمهٔ آن بر اينگونه است:

بِسْمِ‌اللهِ‌الرَّحْمٰنِ‌الرَّحيمِ

'سپاس خداى تواناى [ي] جاويد را آفرينندهٔ جهان و گشايندهٔ کارها و راه‌نمايندهٔ بندگان خويش را به دانش‌هاى گوناگون و درود بسيار بر محمد و همهٔ پيغمبران به فرّخى و پيروزى و نيک‌اخترى اميرالسيدالملک‌العادل‌ابى‌الحرث محمدبن‌احمد موليٰ اميرالمؤمنين اطال‌الله بقا و سعادت روزگار وى آغاز کرديم اين کتاب را اندر صفت زمين، در سال سيصد و هفتاد و دو از هجرت پيغمبر صلوات‌الله‌عليه، و پيدا کرديم اندر وى صفت زمين و نهاد وي، و مقدار آبادى و ويرانى وي، و پيدا کرديم همهٔ ناحيت‌هاى زمين و پادشاهى‌هايوى آنچ معروف است، با حال هر قوم کاندر ناحيت‌هاى مختلف [است] و رسم‌هاى ملوک ايشان، چونان‌که اندرين روزگار هست، با هر چيزى که از آن ناحيت خيزد، و پيدا کرديم همهٔ شهرهاى جهان که خبر او بيافتيم اندر کتاب‌هاى پيشينگان، و ياد کرد حکيمان، با حال آن شهر به بزرگى و خردى و اندکى و بسيارى نعمت و خواسته و مردم و آبادى و ويرانى و نهاد هر شهرى از کوه و رود و دريا و بيابان، با هر چيزى کى از آن شهر خيزد، و پيدا کرديم نهاد درياهاى همهٔ جهان و جاى‌هاى وى از خرد و بزرگ، و مرداب‌هائى کاو را خليج خوانند، با هر چيزى که از آن دريا خيزد، و پيدا کرديم همهٔ جزيره‌هائى که بزرگ است از آبدان وى و و ويران و حال مردم وى و هر چيزى که از آن جزيره خيزد، و پيدا کرديم همهٔ کوه‌هاى اصلى کاندر جهان است و معدن‌هاى گوناگون کاندر ويست و جانورانى کانجا باشند، و پيدا کرديم همهٔ رودها کى اندر جهانست بزرگ، از آنجا کى پيدا شود تا آنجا کى اندر دريا افتد، يا به‌کار شود اندر کشت و برز، خاصه آن رودهائى کى اندر کشتى تواند گذشتن از آنک آب‌هاى خرد [را] عدد پديد نيست، و پيدا کرديم همهٔ بيابان‌ها و ريگ‌هائى کى معروف است اندر جهان با مقدار وى به دارازا و پهنا' .

(۱) . مؤلف نامعلوم