|
|
|
|
|
| معمولاً در کنار آبادى‌ها بر سر راه قنات، هر جا که پستى و بلندى اجازه مى‌داده از انرژى پاک و ارزان آب براى چرخش سنگ آسياب استفاده مى‌شده است. عمده‌ترين قسمت آسياب، تنورهٔ آن است که به صورت مخروطى ناقص و وارونه طراحى و ساخته مى‌شده است. به گونه‌اى که آب ذخيره شده در آن، از روزنى کوچک با فشار، پره‌هاى سنگ‌آسياب را به حرکت در مى‌آورد.
|
|
| سنگ‌هاى آسياب از نوع مقاوم و به شکل مدور هستند که يکى ثابت و ديگرى متحرک است. گندم يا جو، از روزنى به مرکز آن هدايت مى‌شود و بر اثر سايش و حرکت سنگ بالايى بر سنگ پايينى، گندم به آرد تبديل مى‌شود.
|
|
| فضاى اصلى آسيابها در دل زمين جاى دارد و بخش نمايان آن اندک است و به نورگيرها و ورودى خلاصه مى‌شود. محل‌هايى براى نگهدارى جوال گندم و آرد و استراحت آسيابان نيز جزيى از فضاهاى آسياب محسوب مى‌شود. در فصل گرما، تنورهٔ آسيابها محلى براى آب‌تنى جوانان بوده و هست که خطراتى را نيز به همراه داشته است.
|
|
| از ميان آسيابهاى معروف استان مىتوان به مجموعهٔ آسيابهاى سنگ سياه، کلچلگ، ده‌آباد، بيده، باغستان، اميرى و بفروئيه (در ميبد)، مذوار، مهريز، تفت، اسلاميه (فراشاه) و اشکدز اشاره کرد.
|
|
| آسياب اشکدز از نظر معمارى شاخص است، اما متأسفانه متروک شده است. آسياب تفت و آسياب اسلاميه (فراشاه) از نمونه‌هاى داير و ديدنى است. مردم بر اين باورند که آرد توليد شده در آسيابهاى آب، نسبت به آردهاى ماشينى از کيفيت بالاترى برخوردار است.
|
|
| آسيابهاى آبى، استان مركزي
|
|
| در محدوده استان و به ويژه در کانون‌هاى روستايى آن به لحاظ شيوه زيست و اهميت منابع آبى موجود، آسيابهاى آبى متعددى وجود دارد که تنها در شهرستان خمين تعداد آنها بيش از ۱۰۰ آسياب است. اين آسيابها از دو نظر مى‌‌توانند جالب توجه باشند. يکى از نظر شيوه معمارى بناى آسيابها و مکانيزم‌هاى کارکردى آن و ديگرى از ديدگاه فرهنگى و مردم‌شناختي. آسيابهاى آبى موجود عمدتاً به منظور بهره‌بردارى از نيروى آب به وجود آمده و با شيوه زيست و تأمين معيشت مردم منطقه عجين شده است. اين آسيابها به صورت دائم‌گرد، هميشگى، زمستان‌گرد و موقتى مورد استفاده قرار مى‌گيرند. آسيابهاى دائم‌گرد از منابع آب جارى دائمى و آسيابهاى زمستان‌گرد از هرز آب‌هاى برف و باران زمستانه و بهاره بهره مى‌گيرند. در آسيابهاى زمستان‌گرد هدايت آب‌هاى زمستانى از بستر رودخانه به طرف آسياب، به وسيله فردى انجام مى‌شود که او را «ايمال»، «درازآب»، «آبمال» و يا «ميراب» مى‌‌نامند و کار او را «درازآبي» مى‌دانند. در صورت نزول برف باران کافى مدت کار اين آسيابها، دو تا سه ماه در سال طول مى‌کشد که معمولاً از اوايل تا اواخر زمستان و در سالهاى پرآبى حدود ۴۰ روز بعد از بهار را در بر مى‌‌گيرد. کاهش نزولات آسمانى مشکلات اساسى اين آسياب‌‌هاست، به خصوص که بيشتر آنها از طرف مالکين به صورت اجاره واگذار مى‌شود.
|
|
| آسيابهاى آبى، استان سمنان
|
|
| در گوشه و کنار شهر و روستاهاى اطراف، ساختمان‌هايى به جا مانده که بقاياى آسيابهاى زمان گذشته است. بناى اصلى آسيابهاى آبى مدور و استوانه‌اى و شبيه به برج‌هاى ديده‌بانى قلعه‌ها است. اين آسيابها، داراى يک منبع گردان آب (مانند گنبد وارونه يا هفتى) براى ذخيرهٔ نيروى فشارآورنده به چرخ‌هاى دندهٔ دستگاه هستند. بعضى از آسيابها نيز، سقف گنبدى شکل، پله‌اى، مدور و کوچک دارند. در مجموع، بناى آسياب آبى، سبک معمارى و تاريخى آن زمان را تداعى مى‌کند که مىتوان آنها را در زمره آثار باستانى قلمداد کرد. شهرستان سمنان به تنهايى داراى ۱۷ بناب آسياب آبى بود که امروزه آثارى کم و بيش از آنها موجود است. تا سال‌‌ها پيش، دو آسياب آبى، سالم و مشغول به کار بودند که يکى از آنها در حدود چند سال قبل از فعاليت بازماند و اکنون بناى آن با کمى تخريب تا حدى سالم مانده است. محل اين آسياب، واقع در بلوار قائم و نزديک آتش‌نشانى است. آسيابى ديگر نيز با بناى نسبتاً سالم وجود دارد که محل آن در کوچه‌اى در خيابان قدس است. هم‌چنين يک آسياب ديگر در سمت شمال ميدان امام حسين (ع) سمنان واقع شده است.
|
|
| آسيابهاى آبى سيكا، شوشتر
|
|
| يکى از قديمى‌ترين و زيباترين بناها، آسيابهاى آبى سيکا در شوشتر است. سيکا، محلى است با اتاقک‌ها و راهروهاى باريک که در کنار آنها جوى آب روان است و منافذى مشرف به رود گرگر دارد. اين مکان در تابستان محل تفريح مردم شوشتر است. در محل سيکا جريان آب از بالا به سمت پايين با فشار زياد پايين آمده و با قدرتى که در گذشته داشته چرخ آسياب را براى تهيهٔ آرد گندم به حرکت در مى‌آورد. بقاياى يک چرخ آب در ميان دره وجود دارد. اين چرخ سرنگون شده به اولين کارخانه برق مربوط است که در سال ۱۳۱۴ خورشيدى تأسيس شده بود. در فصل تابستان در اتاقک‌هاى سيکا هواى خنک و مطبوعى جريان دارد. زيرا باد گرم وقتى از روى آب مى‌گذرد و وارد اتاقک‌ها مى‌شود نسيم دلپذيرى را همراه مى‌آورد و باعث خنکى هوا مى‌شود.
|
|
| ساير آسيابهاى آبى استان خوزستان عبارتند از:
|
|
| آسياب ليلى و مجنون در شهرستان بهبهان، از اين آسياب اطلاعات دقيق و روشنى در دست نيست. بى‌ترديد آسيابهاى ديگرى نيز در اين استان وجود دارد که ما از آنها اطلاعى نداريم.
|
|
| آسيابهاى قديمى رعنا و گلهگه، دزفول
|
|
| آسياب رعنا در غرب شهر دزفول، در کنار رودخانهٔ‌دز، بعد از «اسيوآى گلهگه» چسبيده به پل جديد آهنين سيمانى دزفول قرار دارد. در محل معروف به رعنا و در تمامى عرض بستر رودخانه، آثار طاق‌هاى متعدد رومى و ديوارهاى سنگ و ساروجى قطور و دهانه‌هاى کوچک و بزرگ اتاق و اتاقک‌هاى نيمه خراب ديده مى‌شود. آسياب گله که در فاصلهٔ حدود ۳۰۰ مترى از بند بالا رود در همان سمت رودخانه، همراه با آثار ديگرى به جا مانده است. يک ديوار سنگ و ساروجى، دو طاق کوچک و سپس دو طاق بزرگتر و يک طاق کوچک ديگر نيز از آن باقى مانده است. اين آسيابها به دوران ساسانى مربوط است.
|
|
| آسيابهاى آبى قديمى، استان ايلام
|
|
| در محدودهٔ استان ايلام بقاياى دَه‌ها آسياب قديمى مشهود است که تعدادى از آنها در حال حاضر نيز مورد بهره‌بردارى قرار مى‌گيرند. از جمله اين آسيابهاى قديمى و تاريخى مىتوان به موارد زير اشاره کرد:
|
|
| ـ آسيابهاى قباد، کاظم‌بگ، تنوره‌‌خان، کلاى، چگاوزمه، يوسف، قبادبگ، باوى‌گمار، خندان، گريان و آسياب نادريژ در مناطق ايلام و بانقلان.
|
|
| ـ آسيابهاى موسى، حلاج‌آباد، چمآب در منطقه چمآب.
|
|
| ـ آسيابهاى ديزله، چم‌سارد، رحمان، بولى‌ها، ميراختيار، گلان، سرنى، ميمه، شيخ مکان، سراب‌کلان، چم‌بور، ملکشاهى و کوله در مناطق چوار و صالح‌آباد، دره‌شهر، شيروان و چرداول.
|
|
| ساير جاذبه‌هاى معمارى استان يزد، استان يزد
|
|
| استان يزد بنا بر مقتضيات اقليمى و طبيعى خود، عناصرى از معمارى ويژه را به نمايش گذاشته که به معمارى کويرى موسوم است. اين عناصر براى هر تازه وارد و افراد غيربومى فوق‌العاده جالب و ديدنى است. آسيابهاى قديمى با ساختار ويژه، بادگيرها، ساباط‌ها و ديگر عناصر معمارى را فقط مىتوان در اين استان مشاهده کرد.
|
