جشن‌ها و سرورها (۲۱)

مراسم عيد قربان، استان هرمزگان

عيد قربان يکى از بزرگ‌ترين اعياد اهالى سواحل و جزاير خليج‌فارس است. به اين روز، عيد قربان، عيد اضحى، عيد گپه و عيد بزرگ نيز مى‌گويند.

در اين روز، مردمِ معتقد صبح زود از خواب برمى‌خيزند و پس از اداى نماز به گورستان شهر مى‌روند و بر قبر بستگان خود به خواندن فاتحه و قرآن مى‌پردازند. بعد از اين کار، به خانه آمده و غسل مى‌کنند و پس از صرف صبحانه به مسجد جامع شهر مى‌روند و به خواندن قرآن و دعا مى‌پردازند و تا آمدن امام مسجد، تکبير بلند مى‌گويند. سپس پشت سر امام جماعت دو رکعت نماز عيد به جاى مى‌آورند.

در اين روز احياناً اگر دو نفر با هم قهر بوده يا دعوا کرده باشند، روى هم را مى‌بوسند و با هم آشتى مى‌کنند. در اين روز همهٔ اهالى لباس نو مى‌پوشند، بچه‌‌ها به درِ خانه‌ها اعم از آشنا و غيرآشنا مى‌روند؛ صاحب‌خانه‌ها نيز به آن‌ها عيدى مى‌دهند.

در بازديدهاى عيد در ابتدا به ديدن پدر، مادر، خواهر و برادر و سپس به ديدن اقوام دور مى‌روند. اين ديد و بازديد تا سه روز ادامه دارد و اگر همديگر را در ظرف اين سه روز، در کوچه و بازار نبينند، در طى روزهاى بعد، روى هم را مى‌بوسند و به هم عيد مبارکى مى‌‌گويند.

مراسم عيد نوروز، استان سمنان

غالباً يک ماه مانده به شروع سال جديد و عيد نوروز، نوجوانانى به عنوان پيشاهنگان نوروزى، پس از غروب آفتاب در محله‌هاى قديمى به راه مى‌افتند و فرا رسيدن سال جديد را تبريک مى‌گويند. در بعضى از مناطق استان، از جمله در شاهرود، به نوروزخوانى اصطلاحاً «صد سلام و سى عليک» يا «شالينو، مالينو» مى‌‌گويند. صاحبخانه وقتى مژدهٔ بهار و نوروز را مى‌شنود، انواع و اقسام خوراکى‌ها و شيرينى‌هاى نوروزى را به نوروز‌خوان‌ها مى‌دهد. اين خوردنى‌ها عبارت‌اند از هسته زردآلو، گندم، کنجد، شاهدانهٔ بو داده، تخم‌مرغ پختهٔ‌ رنگ کرده و ... .

زمانى که از صاحبخانه خبرى نمى‌شود، نوروز‌خوانان براى دريافت نتيجه از صاحبخانه يک صدا مى‌گويند: «يا سؤال يا جواب يا شيشهٔ پر گلاب» اين کار تا شب عيد ادامه مى‌يابد. مدتى که از شب گذشت نوروزخوانى تمام مى‌شود. ضمناً در آخر هر شب، نوروز‌خوان‌ها خوراکى‌ها و شيرينى‌ها را روى هم مى‌گذارند و بين خود تقسيم مى‌کنند. معمول است که نوروز‌خوان دو سهم و بقيه يک سهم بر مى‌دارند.

دو شب مانده به عيد نوروز را مردم مناطقى از استان روز عرفهٔ‌ مرده‌ها و يک شب به عيد مانده را روز عرفهٔ زنده‌ها مى‌‌نامند. در شب عرفهٔ مرده‌ها مردم براى اين که به نيت مردگان خود خيرات کرده باشند نانى مى‌پزند که «گولاچ» نام دارد. سپس آن را به قبرستان مى‌برند و بين فقرا تقسيم مى‌کنند. مردم معتقدند در اين روز، مردگان چشم به راه خيرات زنده‌ها هستند و اين روز به آنان تعلق دارد. حتى مقدارى خوراکى روى قبر مى‌گذارند و دعا و قرآن مى‌خوانند و به خانهٔ خود برمى‌گردند. گاهى نيز در مساجد و اماکن متبرکه شمعى را براى روشن شدن گور مردگان روشن مى‌کنند. شام عرفه، سبزى پلو است که اصطلاحاً در محل علف چلو ناميده مى‌شود. آن را با سبز صحرايى از قبيل چرقد پولکى، جاجو، چشم چغول و زين‌گو درست مى‌کنند. شام يک شب قبل از عيد نيز سبزى پلو است. آن شب را عرفهٔ زندگان مى‌نامند.

در شب عيد، مردان به حمام مى‌روند تا آب عرفه را از سرشان دور کنند و سال نو براى آنان پر از خير و برکت باشد. در شب عيد حنا نمى‌بندند. زيرا حنا تلخ است و براى مردم آمد ندارد. در شب عيد چراغى در منزل روشن مى‌کنند که بايد تا صبح روشن بماند. شام کشمش پلو است. خوردن آن در اين شب به نيت شيرين کام شدن اعضاء خانواده در تمام سال است.

چند ساعت قبل از تحويل سال نو، سفرهٔ هفت‌سين را مى‌چينند. سفرهٔ هفت‌سين عبارت است از خمير، سرکه، ماست، ‌ ماش، تخم‌مرغ، تخم مرغ رنگ کرده، سبزه. سمنو، سنجد، سير، چراغ، پنير، شير و هويج که معتقدند اين مواد موجب و مايه کار، شادمانى، برکت، سرخى‌، سيرى شکم و پيش نيامدن مرگ و مير براى اعضاى خانواده مى‌شود. به جز اين مواد، براى يمن و برکت سفره، گلاب و قرآن نيز در آن مى‌گذارند.

قبل از تحويل سال، اهالى منطقهٔ‌ شاهرود در مسجدها و تکايا اجتماع مى‌کنند. چند نفر از متدينين که سواد دارند، پس از وضو گرفتن، قلم نى را در زعفران فرو مى‌کنند و پشت بشقاب و کاسه‌هاى چينى، هفت‌ آيه را که با سلام شروع مى‌شود مى‌نويسند. اين کار، تا تحويل سال ادامه مى‌يابد، سپس بشقاب‌هايى را که دعاى هفت سلام بر آن‌ها نوشته شده است، با آب مى‌شويند و آب آن را براى شگون با خود مى‌برند. در راه، دو يا سه برگ اسفناج نيز از کسى که نذر دارد و برگ اسفناج تقسيم مى‌کند مى‌‌گيرند و وارد خانه مى‌شوند. اين مراسم به مراسم آب دعا معروف است.

در صبح روز عيد همهٔ مردم با لباس‌هاى نو به ديد و بازديد يکديگر مى‌روند و در همهٔ خانه‌ها به بچه‌هايى که به ديدنشان مى‌آيند تخم مرغ پختهٔ رنگ کرده و گردو يا چند سکه به عنوان عيدى مى‌‌دهند. اين ديد و بازديدها اغلب تا روز سيزدهم ادامه پيدا مى‌کند. در اين روز مردم بيشتر به بيرون از شهر و اغلب به مناطق خوش آب و هوا و سرسبز مى‌روند و ناهار را که بيشتر سبزى‌پلو است در آنجا صرف کنند.

علاوه بر مراسم عروسى و عيد نوروز، در محدودهٔ استان به مناسبت‌هاى مختلف به ويژه به مناسبت‌هاى اعتقادى و مذهبى / مراسم جشن و شادى برگزار مى‌شود که تقريباً مانند اجراى مراسم در ساير نقاط ايران است. از جملهٔ اين مراسم مى‌توان به جشن‌هاى ميلاد پيامبر اکرم (ص)، ميلاد حضرت فاطمه (ع)، ولادت حضرت على (ع) و ولادت حضرت قائم (عج) اشاره کرد. ضمن اين که مراسم ويژهٔ ‌ماه رمضان، عيد غدير، ‌عيد فطر و عيد قربان باشکوه و جلال همه‌گير در تمام نقاط شهرى و روستايى استان برگزار مى‌شود.

مراسم عيد نوروز و چهارشنبه‌سورى، استان هرمزگان

از آداب کهن اين منطقه که از سده‌هاى پيش هم‌چنان پابرجاست، استقبال از عيد نوروز با آتش‌افروزى شب چهارشنبه‌سورى است. در آخرين چهارشنبهٔ هر سال، مردم به ويژه کودکان و جوانان با پوشال و هيزم آتش روشن مى‌‌کنند و از روى آن مى‌پرند و جملهٔ‌ معروف «زردى من از تو، سرخى تو از من» را تکرار مى‌کنند. در روز چهارشنبه‌سورى در خانواده‌ها نبايد نفرينى از دهان کسى خارج شود؛ زيرا مردم استان بر اين باورند که در روزهاى ماه آخر سال جمعاً ۱۹۹۹ قضا و بلا نازل مى‌شود که ۹۹۹ مورد آن فقط به چهارشنبه‌سورى مربوط است. در اين روز اگر کسى لباس دوخته ‌شدهٔ خود را از خياطى بياورد، بايد هم وزن آن خرما يا شکر يا برنج به يک نفر فقير صدقه بدهد. عصر چهارشنبه‌سورى کوزهٔ‌ نو يا کهنه‌اى را در خانه به زمين مى‌زنند تا بشکند و بر اين باورند که به جاى آوردن اين رسم، قضا و بلا را دور مى‌کند.

هم زمان با تحويل سال نو، عيد نوروز در کليهٔ شهرها و روستاهاى استان مانند ساير مناطق ايران برگزار مى‌شود. مردم لباس‌هاى نو مى‌پوشند، ‌ به ديد و بازديد مى‌پردازند و کين و کدورت‌ها را از دل مى‌زدايند. شادى و سرور عيد نوروز تا چندين روز به طول مى‌انجامد و در اين روزها، آشنايان و خويشاوندان جهت تبريک سال نو به ديدار هم مى‌روند.

مراسم نوروز، استان خراسان

نوروز همواره براى ايرانيان با بيدارى و زندگى دوبارهٔ طبيعت همراه بوده است. اين عيد قرن‌ها پيش از برانگيخته شدن زرتشت وجود داشته و در آغاز يک جشن ملى و باستانى بوده است؛ اما بعدها به علت وقوع برخى حوادث که بروز آن‌ها مصادف با نوروز بوده است، ‌ اين عيد جنبهٔ دينى و مذهبى هم به خود گرفته و جلال و عظمت بيش‌ترى يافته است.

در خراسان، فقير و غنى به آداب و رسوم نوروز مى‌پردازند و همهٔ‌ مردم آن را گرامى مى‌دارند. مراسم نوروز در خراسان، هم‌چون ديگر نقاط ايران، ‌ از چند هفته مانده به آغازِ بهار شروع مى‌شود. فکر تهيهٔ لباس نو، خانه‌تکانى، سفيد کردن ظروف مسين، سبز کردن کوزه و آمدن حاجى‌‌فيروز که به زبان خراسانى آن را «جيگى‌‌جيگى نه‌نه‌خانم» مى‌‌گويند، پيام فرا رسيدن سال نو را براى مردم به همراه دارد.

چند لحظه قبل از تحويل سال، آرد را خمير مى‌کنند و مى‌گذارند تا وَر آيد. در گذشته، در برخى از روستاهاى خراسان رسم بر اين بوده است که دو سه روز قبل از تحويل سال مقدار زيادى نان مى‌پختند؛ زيرا معتقد بودند که در موقع تحويل سال بايد صندوق خانهٔ هر خانه‌اى از نان پر باشد.

در هنگام تحويل سال، در هر اتاقى چراغى را روشن مى‌کنند و عود مى‌سوزانند. آنگاه سفرهٔ سفيدى در وسط اتاق پهن مى‌‌کنند و دو عدد شمع روشن در طرفين يک جلد کلام‌‌اللّه مجيد، و يک آينه در وسط سفره قرار مى‌دهند. جلوى آينه مقدارى گندم مى‌پاشند و روى آينه هم يک تخم‌مرغ مى‌‌گذارند تا در موقع تحويل سال، تخم‌مرغ روى آينه بچرخد. يک ظرف عسل در گوشهٔ سفره و يک عدد نان سنگک در گوشهٔ ديگر آن مى‌‌گذارند. هفت چيز را که نام آن با حرف «سين» شروع مى‌شود، بر سفره مى‌چينند. در هنگام تحويل سال نو، سر کيسه‌هاى تمام حبوبات و برنج را باز مى‌‌گذارند. يک کوزهٔ نو هم مى‌‌خرند و پر از آب مى‌کنند، نارنجى هم در دهانهٔ آن مى‌گذارند، و تا سال نو نشود از آب کوزه استفاده نمى‌کنند. غذاى شب سال نو سبزى‌پلو با ماهى است که قسمتى از آن را هم روى سفرهٔ هفت‌سين مى‌‌گذارند.

مردم خراسان معتقدند که اگر سال نو با شنبه آغاز شود، آن سال، «سال نيکويي» است. پس از تحويل سال نو، اعضاى خانواده به ديدن يکديگر مى‌روند. مراسم نوروز تا سيزدهم فروردين ادامه دارد.

در روز سيزدهم فروردين، مردم به قصد رفتن به دشت و سبزه‌زار از خانه‌هاى خود بيرون مى‌آيند و عموماً ناهار را در صحرا صرف مى‌‌کنند و آنچه آجيل و شيرينى از ايام عيد باقى مانده است، در آن روز به مصرف مى‌رسانند. در بعضى از شهرهاى خراسان رسم است که علاوه بر روز سيزده، در بعدازظهر روزهاى شنبه و چهارشنبهٔ اول سال هم از شهر بيرون مى‌روند.

مراسم نوروز و تحويل سال نو (سال مج)، استان مازندران

مراسم سال مج از مراسم زيباى منطقهٔ‌ کجور است که در حلول سال نو به شرح زير اجرا مى‌گردد:

ابتدا اسامى چند کودک و نوجوانان خانواده را انتخاب مى‌کنند و با استخاره از قرآن مجيد، نام آن که خوب آمد او را به عنوان سال مج انتخاب مى‌کنند. اين کودک يا نوجوان ضمن تحويل سال نو، با سينى محتوى کلام‌الله، سبزه، شيرينى و يک ظرف پرآب قبل از ديگران وارد خانه مى‌شود و آب را در چهار گوشهٔ اتاق‌ها مى‌ريزد. بدين ترتيب سالى پربار و پر برکت براى خانواده به ارمغان مى‌آورد. معمولاً به کسى که به عنوان سال مَج انتخاب مى‌شود، تخم‌مرغ رنگ کرده (سرخ مرغنه) و هديه‌هاى ديگر داده مى‌شود. لازم به يادآورى است که هر خانواده‌اى يک نفر را به عنوان سال مَج انتخاب مى‌کند. گاهى ممکن است يک سال مَج براى چندين خانواده انتخاب گردد. اين رسم و سنت، امروزه هم در اغلب نقاط مازندران (روستاها) با اختلافى کم و بيش در شيوهٔ اجراى آن متداول و مرسوم است.

مولودى، استان گلستان

مولودى يا جشن تولد پيامبر را ترکمن‌‌ها بسيار مهم مى‌دانند. ترکمن‌ها اعتقاد دارند که حضرت محمد (ص) در دوازده ربيع‌الاول به دنيا آمده و هم در اين روز از دنيا رفته است. اگر اين روز برابر با دوشنبه باشد که شب تولد پيامبر است، مراسم مولودى بسيار پر هيجان برگزار مى‌شود و در مجلس مولودى که تنها مردان حق شرکت دارند، ‌ ساعت‌هاى طولانى به شعرخوانى دربارهٔ پيامبر مى‌پردازند.

نوروزى‌خوانى، استان مازندران

يک ماه به عيد نوروز مانده، چوپانان و گاوچرانان منطقهٔ‌ کجور، شب هنگام به در خانه‌ها مى‌‌کوبند و مژدهٔ آمدن بهار را مى‌دهند. رسيدن بهار زنده شدن دوبارهٔ‌ طبيعت و رها شدن از سختى‌‌هاى زمستان است.

چوپانان و گاوچرانان زنگوله‌‌اى به دست مى‌‌گيرند و با تکان دادن زنگوله و ايجاد سر و صداى بسيار، ‌ وارد روستا مى‌شوند. در جلوى خانه‌ها با آهنگ مخصوص، اشعارى را که به مناسبت فرا رسيدن عيد نوروز سروده شده، مى‌خوانند و از صاحب خانه مژدگانى فرا رسيدن بهار را مى‌‌گيرند. اين افراد گاهى نيز از آبادى‌هاى ديگر مى‌آيند. بانوى خانه، ‌ دادن مژدگانى را شگون مى‌داند و مقدم چوپانان را به عنوان پيام‌آوران بهار، ‌ گرامى مى‌دارد. چوپانان کيسه‌اى در دست مى‌گيرند که طنابى به آن وصل است؛ کيسه را به داخل خانه مى‌اندازند و کدبانو در آن تخم‌مرغ، شيرينى، قند، چاى و غيره به رسم هديه مى‌بندد.

يزله، استان بوشهر

در مراسم عروسى در بوشهر و بنادر استان، جوانان با هماهنگى خاصى دست مى‌زنند که در نوع خود کم‌نظير است. اين دست‌افشانى جمعى با سرود و اشعار همراه است. در کليهٔ مراسم شاد مراسم يزله رواج دارد. همچنين در مراسم عروسى، زنان نغمه‌هاى هماهنگ و با هم نوايى دلنشين سر مى‌دهند که بيشتر به فرياد شادى شبيه است. شروع اين فرياد با کلمه «کل» آغاز مى‌شود و حرف «ل» کشيده و تکرار مى‌شود.

در شب عروسى در طبق‌هاى چوبى مستطيلى شکل انواع ميوه‌ها و شيرينى را مى‌چينند و با شمع و گل تزئين مى‌کنند، روى سر مى‌‌گذارند و از خانهٔ‌ داماد به منزل عروس مى‌برند. در اين مراسم ممکن است يک يا چندين طبق وجود داشته باشد. در روستاها به جاى صفحه چوبى از سينى‌هاى بزرگ استفاده مى‌کنند.

جشن‌ها و عيدهاى ملى و مذهبى، استان لرستان

در استان لرستان عيدهاى مذهبى ، عيد قربان و عيد فطر با شکوه فراوان برگزار مى‌شود. در اين روزها ، مردم لرستان با آراستگى کامل به ديدن يکديگر مى‌روند و عيد را تبريک مى‌گويند ، شيرينى مى‌خورند و اگر کدورتى با همديگر داشته باشند ، ‌ دل‌ها را به مهر و دوستى صفا مى‌دهند. آن‌ها هم‌چنين در نماز عيد فطر شرکت مى‌کنند ، ‌ و روزهاى تولد پيشوايان دينى و به ويژه روز عيد مبعث را به طور گسترده‌اى همراه با مراسم ويژه‌اى جشن مى‌گيرند. مردم لرستان نيز مانند ديگر ايرانيان به عيد نوروز و سيزده فروردين اهميت فراوان مى‌دهند و چند روز به تحويل سال مانده ، به نظافت خانه‌هاى خود مى‌پردازند و معتقدند که براى سال جديد خانه‌هايشان بايد پاکيزه باشد. هم‌چنين اگر از شخصى يا اشخاصى ناراحتى يا کدورتى به دل داشته باشند ، ‌ سعى مى‌کنند پيش از سال جديد کينه‌ها را بيرون بريزند؛ زيرا آن را بدشگون مى‌‌دانند. چند لحظه به تحويل سال جديد ، سفره را در اتاق پذيرايى پهن مى‌کنند. در اين سفره ، وسايلى مانند آينه ، قرآن ، ‌ سبزه ، ‌ سکه ، سيب ، سرکه ، سمنو ، سير ، انواع شيرينى و ميوه و تنقلات مى‌گذارند و آمادهٔ‌ انجام مراسم تحويل سال و پذيرايى از مهمان‌ها مى‌شوند. در روز سيزدهم فروردين که به سيزده‌بدر معروف است ، اعضاءِ خانواده به دشت و طبيعت مى‌روند و روز سيزده را بدر مى‌کنند.

مراسم عروسى، استان لرستان

مراسم ازدواج ، در ميان مردم و عشاير و طوايف لرستان تقريباً يکسان است. در روستاها و ميان عشاير لر ، ‌ دختر و پسر را در سنين پايين و گاه در لحظهٔ تولد نامزد مى‌کنند. در برخى موارد ، براساس سنت و آداب و رسوم منطقه يا به تناسب منصب اجتماعى و مقدار مال ، ‌ دختران جوان و کم سن و سال را به عقد مردان پير در مى‌آورند. اين کار غالباً بدون در نظر گرفتن نظرات دختر انجام مى‌گيرد. گرفتن شيربها و تعيين هزينه ، بسته به نوع زندگى و منصب و شغل ، ‌ در بيش‌تر خانواده‌هاى لرستان‌ يک رفتار عرفى است که رواج دارد. در ميان عشاير لرستان مرسوم است که دختر تازه متولد شده را براى پسر نوزاد ناف‌بُر مى‌‌کنند. به عبارت ديگر ، ‌ دو نوزاد را از همان دوران کودکى نامزد هم مى‌‌کنند. آن‌ها هر ساله هدايايى به خانهٔ‌ دختر مى‌فرستند و در سن ۹ سالگى دختر را به عقد پسر در مى‌آورند و عروسى به طرزى ساده برگزار مى‌شود. هرگاه عروسى در سن بلوغ انجام شود ، هنگام دست به دست دادن دختر و پسر ، مراسم شادى و پايکوبى برپا مى‌کنند. يکى از بازى‌هاى معروف لرستان ، رقص محلى چوب با دستمال‌هاى رنگارنگ است که در آن نمايشى از مشق شمشير با حمله و دفاع عرضه مى‌شود. به هنگام بردن عروس ، ‌ کسان او سعى مى‌‌کنند کلاه داماد را بردارند؛ ولى سواران همراه داماد مانع مى‌شوند. اين کار ، ‌ اغلب به تشديد مبارزه و درگيرى مى‌‌انجامد. وقتى عروس به نزديک خانهٔ‌ داماد مى‌رسد ، داماد از بالاى سر وى ميوه ، شيرينى و قند پرتاب مى‌کند. هم‌چنين جشن ختنه‌سوران همراه با ساز و دهل برگزار مى‌شود و مدعوين پولى به مطرب و سلمانى مى‌دهند و هدايايى نيز براى نوزاد تهيه مى‌کنند.