|
| رودخانه ارس، استان اردبيل
|
|
| ارس مهم‌ترين و پرآب‌ترين رودخانه شمالى ايران در منطقه آذربايجان است که از غرب جلفا تا اصلاندوز مغان (استان اردبيل) در طول نوار مرزى ايران و جمهورى آذربايجان جريان دارد. ارس که در زبان آذربايجانى «آراز» گفته مى‌شود، پس از طى مسافتى، سرانجام به درياى خزر مى‌ريزد. در واقع ارس از دو شاخه مجزا، يکى از ارمنستان و ديگرى از ترکيه و رشته‌کوه‌هاى آرارات تغذيه مى‌شود و در محل زنگنه واقع در منتهىاليه شمال‌غربى ايران که مرز مشترک ايران و جمهورى آذربايجان و ترکيه است باهم تلاقى مى‌کنند. از آن پس، رودخانه ارس تا محلى به نام بهرام تپه، به عنوان مرز مشترک دو کشور ايران و جمهورى آذربايجان امتداد مى‌يابد.
|
|
| اين رود پس از ورود به خاک جمهورى آذربايجان به رود کورا که از تفليس جارى است مىپيوندد و در «ساليان» به دو شعبه تقسيم مى‌شود. يکى از آنها در شمال به خليج قزل‌آغاج و ديگرى در جنوب به درياى خزر مى‌ريزند. از آنجا که ارتفاع رود ارس از مبدأ تا محل اتصال به رود کورا در خاک جمهورى آذربايجان، ۷۷۸ متر شيب دارد، اين رود قابل کشتيرانى نيست. در بهار، ارس بسيار پرآب و سيلابى است.
|
|
| از ۱۰۷۲ کيلومتر طول اين رود، ۴۱۰ کيلومتر آن، نوار مرزى بين‌المللى را تشکيل مى‌دهد. ۱۲ درصد آب رودخانه ارس از خاک ايران و ۳۴ درصد از خاک ترکيه و بقيه از جمهورى‌هاى آذربايجان و ارمنستان تأمين مى‌شود.
|
|
| در بستر رودخانه ارس ۸۰۵ جزيره کوچک و بزرگ خالى از سکنه وجود دارد که به زبان محلى به آن «شام» مى‌گويند. براساس قرارداد مرزى، ۴۲۷ جزيره به ايران و ۳۸۲ جزيره به جمهورى آذربايجان تعلق دارند. اين جزيره‌ها، تنها براى چراى حيواناتِ ساکنان اطراف رودخانه قابل استفاده‌اند. آب بخشى از رودخانه، توسط کانال‌هايى به سوى دشت مغان جريان يافته و سبب رونق کشاورزى در منطقه کشت و صنعت مغان شده است.
|
|
| حجم آب سالانه رودخانه ارس در محل سد مخزنى در حدود ۵۷۷۵ ميليون مترمکعب و در محل سد انحرافى ميل - مغان در حدود ۷۸۸۹ ميليون مترمکعب است. حوزه آبريز اين رودخانه ۲۰۰۱۰ کيلومترمربع وسعت دارد که ۳۹ درصد آن در خاک ايران است. جريان رود ارس از غرب به شرق است و در شمال شهرستان اهر و دشت مغان جاريست و زمين‌هاى وسيعى از جلگه مغان را آبيارى مى‌کند.
|
|
| دو سد بزرگ يکى در محل قزل قشلاق ماکو و ديگرى سد انحرافى ميل - مغان در غرب اصلاندوز روى اين رودخانه ساخته شده است و سدى جديد در ناحيه خمارلو از بخش خداآفرين در دست احداث است. از آنجا که درياچه پشت سدها مى‌تواند منبعى مهم براى برنامه‌هاى جهانگردى و تفريحى باشد، شرح کلى مشخصات اين سدها ضرورى به نظر مى‌رسد:
|
|
| سد انحرافى ميل - مغان تأسيساتى بزرگ است که با همکارى شوروى سابق و ايران در ۳۵۰ کيلومترى غرب جلفا در نقطه مرزى رود ارس، به نام قزل قشلاق مقابل شهر نخجوان ساخته شده است.
|
|
| پشت سد ارس، يک مخزن بزرگ آب وجود دارد که در فصل بهار بسيار پرآب مى‌شود و هنگام خشکسالى، آب آن از راه پاياب سد مخزنى ارس به سد انحرافى ميل - مغان انتقال داده مى‌شود. از اين محل، آب از طريق دو کانال آبيارى مغان در کرانه ايرانى ارس که از اصلاندوز آغاز مى‌شود و کانال ميل در کرانه جمهورى آذربايجان رود ارس که از گوراديز شروع مى‌شود، به کشتزارها انتقال داده مى‌شود.
|
|
| رودخانه ارس بسيار سيلابى است و در بيشتر فصل‌هاى سال گل‌آلود است. در سال‌هاى خشک، بيشترين آب اندازه‌گيرى شده بهاره رودخانه ۱۱۰۰ مترمکعب در ثانيه در سد ارس و ۱۸۰ مترمکعب در ثانيه در محل سد انحرافى ميل - مغان است. دبى متوسط رودخانه در محل سد ارس در حدود ۲۵۰ مترمکعب در ثانيه و در محل سد انحرافى در حدود ۴۰۰ مترمکعب در ثانيه است.
|
|
| سد مخزنى ارس در ۱۲ کيلومترى جنوب شرقى شهر نخجوان و در ۴۰ کيلومترى غرب جلفا در محلى به نام قزل قشلاق واقع شده است. ساختمان اين سد، درياچه‌اى را به گنجايش ۱۳۵۰ ميليون مترمکعب به وجود آورده است. اين سد از نوع سد خاکى با هسته خاک‌رس با سرريز و نيروگاه‌هاى بتونى است. حجم آب درياچه ۱۳۵۰ ميليون مترمکعب و قدرت نيروگاه‌هاى نصب شده ۴۴ هزار کيلووات است که به تساوى ميان دولت‌هاى ايران و جمهورى آذربايجان تقسيم مى‌شود.
|
|
| مساحت درياچه سد ۱۴۵ کيلومترمربع است و در مواقع طغيان ۱۵۲ کيلومترمربع مى‌شود. طول درياچه ۵۲ کيلومتر و عرض آن ۳ کيلومتر است. بيشترين بازده نيروى برق آن سالانه ۱۷۶ ميليون کيلووات ساعت است.
|
|
| رودخانه باهوكلات، ايرانشهر
|
|
| رودخانهٔ باهوکلات يکى از پرآب‌ترين رودخانه‌هاى استان سيستان و بلوچستان و عامل اصلى حيات و زندگى در جنوب بلوچستان به حساب مى‌آيد. اين رودخانه آب‌هاى مناطق وسيعى از صفحات جنوبى شهرستان ايرانشهر (بخش‌هاى سرباز، بمپور، راسک) و شهرستان چابهار (بخش‌هاى دشتيارى قصر قند) را جمع‌آورى کرده و به درياى عمان سرازير مى‌کند.
|
|
| رودخانهٔ باهوکلات از کوه پيرآباد در ۴۷ کيلومترى چنوب شرقى ايرانشهر و ۳۸ کيلومترى شمال غربى سرباز سرچشمه مى‌گيرد و به نام رودخانه رگاب (ريگاب) دهستان سرباز را به سوى جنوب شرقى طى مى‌کند. در سر راه با دريافت آب رودهاى مهجکا، سياه کئور، بگنان و هيچدر در جهت سرباز سرازير مى‌گردد. در اين محل با رودخانه قوامک يکى شده و به نام رود سرباز به سوى جنوب غربى از دره‌هاى تنگ و پرپيچ و خم عبور مى‌کند و با رودخانه اسپکار همراه مى‌شود. اين رود در مسير خود آب رودهاى کيش و پيشامگ را نيز دريافت کرده و به نام رود گامشاندر به ناحيه پيشين وارد مى‌شود. در اين ناحيه با رودخانه‌هاى سوهون تنگ و سوران آب درهم مى‌آميزد و سد پيشين را پشت سر مى‌‌گذارد و به سوى جنوب غربى روان مى‌گردد. پس از دريافت يکى دو رود ديگر به دهستان باهوکلات در شهرستان چابهار داخل مى‌شود. رودخانه باهوکلات در ۹۰ کيلومترى شرق چابهار به خليج گواتر در درياى عمان سرازير مى‌شود.
|
|
| طول رودخانه ۳۴۰ کيلومتر و مساحت حوضه آبريز آن در حدود ۸۰۰۰ کيلومترمربع است. حداکثر آبدهى لحظه‌اى آن ۸/۱۱ مترمکعب در ثانيه اندازه‌گيرى شده است. اين ميزان آبدهى لحظه‌اى نشانگر سيلابى و طغيانى بودن شديد اين رودخانه مى‌باشد. اين رودخانه به ويژه به دليل زيستگاه تمساح ايرانى اهميت توريستى فراوان دارد.
|
|
| رودخانه سيمينه‌رود (تاتائو)، اروميه
|
|
| اين رودخانه از ارتفاعات اطراف سقز (حوالى زنجان و ترجان) در جنوب درياچهٔ اروميه سرچشمه مى‌گيرد. شبکهٔ اصلى آن شتاوه‌رود در جنوب غربى دهشهر کندى است. خصوصيات دره‌هاى آن مشابه دره‌هاى زرينه‌رود، ولى آب آن کمتر از رود مزبور است. متوسط جريان سالانهٔ آن ۴۵۲ ميليون مترمکعب مى‌باشد. اين رود پس از عبور از بوکان و غرب مياندوآب و دشت حاصلخيز شامات به باتلاق‌هاى جنوب شرقى درياچهٔ اروميه مى‌ريزد.
|
|
| ماهيان موجود در سيمينه‌رود مانند زرينه‌رود است و آب آن براى مصارف آبيارى مورد استفاده قرار مى‌گيرد. مطالعات مقدماتى نشان داده است که امکان ايجاد يک سد انحرافى و يک سد مخزنى در دو مرحله بر روى اين رود وجود دارد.
|
|
|
|
| رودخانهٔ سيوند پس از دريافت چند شاخهٔ فرعى به نام‌هاى سيميکان، گله‌دار و ... و عبور از دشت‌هاى قادرآباد، سعادت‌آباد، سيوند و مرودشت، در محل پل خان به رودخانه کُر مى‌ريزد.
|
|
| رودخانه شراء (قره‌چاي)، سربند (شازند)
|
|
| اين رودخانه از حوزه‌هاى آبريز عمارت، اسکان، عباس‌آباد، کله و نهرميان يعنى از ارتفاعات منطقه سربند در منتهىاليه جنوب غربى استان سرچشمه مى‌گيرد و پس از مشروب کردن سربند وارد دهستان شرا مى‌شود و پس از طى چندين کيلومتر به کوير نمک مى‌ريزد.
|
|
| اين رودخانه به ويژه در قسمت اول مسير خود از منطقه سربند تا جايى که از استان خارج مى‌شود، مناظرى بسيار زيبا پديد مى‌آورد که از ديدگاه تفرجگاهى بسيار مهم‌اند. تراکم اين مناظر به ويژه در منطقه سربند که چشمه‌ها و سرشاخه‌هاى متعدد رودخانه را در بر گرفته، بسيار جالب توجه است. همچنين از مناظر بديع و بسيار زيباى مسير اين رودخانه مى‌توان به روستاهاى قزجاقيه و قزلباش در دهستان رودبار اشاره کرد.
|
|
| علاوه بر اين، سدى هم که در نزديکى ساوه در مسير اين رودخانه احداث شده، امکان ايجاد تأسيسات تفرجگاهى را فراهم آورده است.
|
|
| رودخانه قره‌سو، مشگين شهر، دشت مغان،اردبيل
|
|
| قره‌سو يکى از مهم‌ترين رودخانه‌هاى منطقه مشگين‌شهر، دشت مغان و اردبيل است که به رود مرزى ارس مى‌ريزد. قره‌سو از به هم پيوستن دو شعبه دامنه‌هاى شمال غربى کوهستان طالش و دامنه‌هاى شمال شرقى کوه‌هاى بزغوش به نام حاج محمدچايى به وجود مى‌آيد. اين رودخانه آب‌هاى عمده مشگين‌شهر و اردبيل و خلخال مانند قورى‌چاى و باليقلى‌چاى را دريافت مى‌کند.
|
|
| رودخانه قره‌سو، توده کوهستانى و آتشفشانى سبلان را دور مى‌زند و پس از عبور از قره‌داغ در اصلاندوز به رود بزرگ ارس مىپيوندد. رود قره‌سو با جريان سيلابى تندى از کوه‌ها سرازير مى‌شود و در آب‌هاى ارس به هم خوردگى و آشوبى به وجود مى‌آورد. از برکت برف‌هاى سنگين و باران‌هاى مداوم، رودهاى وابسته قره‌سو در تابستان‌ها خشک مى‌شوند و همواره با بيشترين ميزان آب جريان مى‌يابد.
|
|
| آبدهى قره‌سو در محلى به نام قره چناق اردبيل ۶/۴ ميليون مترمکعب است، در طالب قشلاقى ۱۸۹/۲ ميليون مترمکعب است و در محل دولت بيگلوى مشگين شهر داراى ۳۴/۰۳ ميليون مترمکعب است. طول رودخانه ۱۰۸ کيلومتر است.
|
|
| در مجموع دشت اردبيل گستره‌اى محصور است که آب‌هاى سطحى و زيرزمينى آن توسط رودخانه قره‌سو در طالب قشلاقى تخليه مى‌شود. علاوه بر قره‌سو، رودخانه باليقلى‌چاى، پرآب‌ترين رودخانه اردبيل است که از جنوب ارتفاعات سبلان سرچشمه مى‌گيرد و در شهر اردبيل به دو قسمت تقسيم مى‌شود که پس از عبور از شمال اردبيل وارد قره‌سو مى‌شود.
|
|
| کناره‌هاى رودخانه باليقلى‌چاى و ديگر رودخانه‌هاى کوچک که در جلگه اردبيل جارى‌اند، به عنوان گردشگاه‌هاى موقتى و مقطعى دوستداران طبيعت و کسانى که علاقه دارند اوقات فراغت خود را به دور از هياهوى شهر سپرى کنند، مورد استفاده قرار مى‌گيرد. استقرار اين رودخانه در نزديکى شهر و جريان آن در شهر اردبيل اين امکان را فراهم مى‌آورد که مردم به خاطر دسترسى آسان به حاشيه‌هاى رودخانه، براى گذران اوقات فراغت خود در روزهاى تعطيل و روزهاى آخر هفته از آن استفاده کنند. اين در صورتى ميسر خواهد شد که امکانات و تأسيسات لازم براى اين گونه بهره‌بردارى‌ها در کنارهٔ رودخانه‌هاى دشت فراهم آيد.
|
|
| به اين ترتيب، رودخانه‌هاى حوالى شهر اردبيل قابليت‌هاى قايقرانى و ديگر ورزش‌هاى مشابه براى جهانگردان‌ها را ندارد، ولى حاشيه آنها در برخى نقاط مساعد و مطلوب است و مى‌تواند به عنوان گردشگاه‌هاى رودخانه‌اى مورد استفاده قرار گيرد.
|
