مسجد جامع ارومیه، ارومیه

مسجد تاريخانهٔ دامغان، دامغان (ساسانيان)

کهن‌ترين بناى دورهٔ اسلامى، که تاکنون شالودهٔ ساسانى خود را حفظ کرده و ظاهراً از خرابى‌ها و صدمات ناشى از زلزلهٔ قرون سوم و چهارم هجرى قمرى رسته است، مسجد تاريخانه (خانه خدا، تارى خانه) دامغان است. با اندک دگرگونى فضاى درونى اين مسجد براى استفاده‌هاى بعدى حفظ شده است.

اگرچه نوشته‌اى که تعيين‌کنندهٔ‌ تاريخ بناى آن باشد وجود ندارد، ولى از روى سبک بنا مى‌توان آن را متعلق به قبل از سال ۲۰۰ هجرى قمرى دانست، اهميت اين بنا به خاطر امتزاج سبک عربى - اسلامى و اسلوب و معمارى عهد ساسانى است.

تاق‌هايى که بدون مجاورت ديوار، روى ستون‌هاى ساخته شده‌اند، معمارى عهد ساسانى را به ياد مى‌آورد. ستون‌هاى تارى‌خانه داراى تاق‌هاى ضربى وسيع و موازيبا نماها هستند، از طرف صحن مسجد، مانند ايوان‌‌هاى زمان ساسانيان باز و گشوده‌اند. از نظر معمارى قطر و اندازه ستون‌هاى کاخ تپه حصار دامغان که به جاى مانده از دورهٔ ساسانيان است، ‌ برابر با اندازه و قطر ستون‌هاى تاريخانه (که کمتر از حد نياز بناست و اعتماد و آرامش پديد مى‌آورد) است؛ که اين نشان‌دهنده استمرار و تداوم معمارى ساسانيان در دورهٔ اسلامى است. احتمالاً تاريخانه در زمان تسلط اعراب بر ايران، آتشکده يا معبدى بوده که بعدها به مسجد تبديل شده است. ساختمان مسجد مربوط به قرن دوم هجرى قمرى است.

طرح اصلى ساختمان مسجد به سبک حياط اندرونى است که يک صحن بزرگ تقريباً چهارگوش به طول ۲۷ متر و عرض ۲۶ متر را در بر گرفته است و در گرداگرد آن رواق‌‌هايى با تاق‌ ضربى آجرى روى پايه‌هاى گرد و قطور به بلندى ۳/۵ متر و قطر ۱/۵ تا ۲ متر وجود دارد. يکى از اين تاق‌‌نماها که عميق‌تر و عريض‌تر از بقيه است، جاى مقصوره بوده و به همين جهت مواجه با قبله است. در ديوار عقب اين مقصوره، محراب را ساخته‌اند که جهت قبله را معلوم مى‌کند و در مجاورت محراب نيز منبر موعظه قرار دارد.

طرح کلى بناى تاريخانه اگرچه به خاطر برآوردن نيازهاى عبادى بوده است، ولى احساسى از شکوه و زيبايى معمارى کهن در بناهاى اسلامى را عرضه مى‌دارد که بى‌شک، مظهر عظمت و در عين حال فروتنى است.

ساختمان مسجد از نظر معمارى و مصالح، کاملاً ساسانى است و حتى آجرچينى شعاعى و ابعاد آجرهاى قرمز (به مساحت ۳۵ سانتى‌مترمربع و قطر ۷۵ ميلى‌‌متر) و خود ستون‌ها، شبيه طرح‌هاى کاخ ساسانى است و تنها تفاوت جزئى آن با سبک ساسانى، نوک تيز بودن بعضى از قوس‌هاى آن است که براى اولين بار در ايران، با مقياس بزرگ به چشم مى‌خورد. اين مسجد در عين حال از ساده‌ترين و حتى از نظر محاسبات سازه‌اى يکى از دقيق‌ترين بناهاى مساجد صدر اسلام است. اين بنا در کل از ديوارها و تاق‌هاى خشتى با مقدار کمى آجر و چوب ساخته شده و از اين حيث، يکى از مهم‌ترين بناهاى تاريخى است.

مسجد تاريخى قلاير، روستاى قلاير، زنجان

روستاى قلاير در ۵۲ کيلومترى جنوب زنجان واقع شده است. در اين روستا، آثارى از قلعهٔ زيبايى در بالاى کوه مشرف بر روستا ديده مى‌شود. در دامنهٔ غربى اين ارتفاعات، تل تاريخى مسجد جامع قلاير قرار گرفته است. با کاوش‌هاى باستان‌شناسى که با همکارى روستاييان در اين تل تاريخى انجام گرفت، مجموعهٔ بسيار ارزشمندى از دل خاک نمايان شد.

اين مجموعه از يک مسجد و يک خانقاه که احتمالاً بقعه نيز مى‌باشد، تشکيل شده است. طرح مسجد، مربع نسبتاً کوچکى است که دورتادور آن تا ارتفاع ۱/۵ مترى از سنگ تراورتن نامرغوب ساخته شده است و در منتهااليه آن کتيبه‌‌اى به خطى متمايل به خط نسخِ دورتادور مسجد وجود دارد. محراب آن به تمامى از سنگ سفيد ساخته شده است و اسماءاللّه و ائمهٔ اطهار (ع) و کلمهٔ فاطمه، همراه با نقش‌هاى اسليمى درون آن حکاکى شده است. هنگام خاکبردارى هيچ اثرى از سقف مسجد به دست نيامده است؛ از اين‌رو نوع سقف مسجد دانسته نيست و باقى‌مانده‌هاى ديوارها نيز به علت خرابى، راهنما و الگويى به دست نداده است. ليکن لاشه‌سنگ‌هاى اطراف بنا و شباهت‌هاى اين بنا با بناهاى هم‌رديف آن نشان مى‌دهد که سقف ابتدايى مسجد، گنبد مدورى بوده که به جهت عدم انسجام سنگ‌ها، فرو ريخته و در دوره‌هاى بعدى با تير و تخته، بر روى مسجد سقف زده‌اند. هم‌اکنون سقف مسجد با تير چوبى بازسازى شده است و به عنوان مسجد مردانه مورد استفادهٔ‌ اهالى مى‌باشد.

مسجد جارچى، اصفهان

اين مسجد در بازار بزرگ اصفهان واقع شده است و داخل آن تزئينات کاشى‌کارى معرق دارد. کتيبهٔ سردر آن نام «شاه‌عباس اول» و «ملک‌ سلطان جارچى‌باشي» را که بانى ساختمان مسجد بود، در بر دارد و سال ۱۰۱۹ هجرى قمرى در آن ذکر شده است. جارچى‌باشى کسى بود که فرمان‌هاى شاهان صفوى را در ميدان‌هاى شهر به اطلاع مردم مى‌رساند.

مسجد جامع آمل، آمل

اين بنا در محله مسجد جامع واقع شده و بناى اوليهٔ آن مربوط به قرن‌هاى اوليه اسلامى است. بناى کنونى مسجد داراى صحنى مربع شکل است که در چهار جهت آن، بناهايى قرار دارد.

بناهاى چهار طرف حياط، دو طبقه است و مأذنه مسجد را از سطح زمين ساخته‌اند. اين مسجد در دوره قاجار بازسازى و تعمير شده است. در راهروى مسجد، لوحه‌اى سنگى متضمن فرمانى از شاه سلطان حسين صفوى و تاريخ ۱۱۰۶ هـ.ق نصب شده است.

مسجد جامع ابرقو، ابرقو (سلجوقيان)

مسجد جامع ابرقو مشتمل بر حياطى مستطيل شکل است که چهار ايوان در چهار سوى آن قرار دارد و شامل دهليزها، شبستان‌ها و متعلقات ديگر است. قديمى‌ترين قسمت‌هاى آن شبستانى است که در ميان ايوان‌هاى جنوبى و شرقى آن قرار گرفته و ظاهراً به دورهٔ سلجوقى تعلق دارد.

در ايوان شرقى مسجد، محراب گچبرى بسيار عالى به تاريخ ۷۳۸ هـ.ق وجود دارد.

محراب اصلى مسجد که از مرمر است، در سال ۱۳۱۶ به موزهٔ ايران باستان منتقل شد و اينک در غرفه‌‌هاى پيش از عهد صفوى موزه نگهدارى مى‌شود.

مسجد جامع ابرقو، يزد

اين مسجد که از آثار دوره مغول است، در حدفاصل شهر قديم و جديد قرار دارد. در پايان سلطنت سلطان ابوسعيد ظاهراً مرمت و بازسازى مفصلى در اين مسجد به عمل آمد، از جمله، محراب بسيار عالى و گچبرى شده آن در ايوان شرقى که به تاريخ ۷۳۸ هجرى است تعمير و مرمت شد.

مسجد جامع ابهر، ابهر

اين مجموعه در سال ۹۰ هجرى و بهدستور محمدبن ابوبکر ساخته شده است. اين مسجد در دو قسمت غربى و شرقى خود، دو در دارد. در گذشته، آب آن از فاصلهٔ ۳ فرسخى با يک آبراه زيرزمينى آورده مى‌شد و از حوض وسط مسجد که دو - سه متر پايين‌تر است، به صورت چشمه خارج مى‌شد. در سال‌هاى اخير، با توسعه و گسترش شهر و تخريب آبراه، آب مسجد قطع شد و هم اکنون در اين مسجد از آب لوله‌کشى استفاده مى‌شود.

مسجد جامع اردبيل «جمعه مسجد»، اردبيل

اين مسجد باقى‌مانده يک بناى بزرگ از دوره سلجوقيان است که در محله پير شمس‌الدين، ميان گورستانى قرار گرفته و از سه قسمت تشکيل شده است:

- اولين قسمت بنا پايه مناره‌اى است که در فاصله اندکى از مسجد به چشم مى‌خورد. اين مناره شيوه سلجوقى را دارد و از دو قسمت پايه هشت ضلعى (هر ضلع ۲/۱۰ متر) و بدنه استوانه‌اى به قطر پنج متر تشکيل شده است. در بدنه مناره، ‌ دو سنگ‌نبشته باقى مانده که عبارت است از فرمان اوزون حسن آق‌قويونونلو و کتبيه‌اى که تاريخ ۸۷۸ هجرى را دارد و در اداره فرهنگ و هنر سابق حفاظت مى‌شود.

- دومين قسمت اصلى بنا، مسجد تيرپوش است به ابعاد ۹/۸۰×۱۲/۵۰ متر که روى نُه ستون چوبى قرار گرفته است و ستون‌ها هم بر پايه‌هاى سنگى غيرمنتظم استوار شده‌اند. در ورودى چوبى تکه‌کوب شده، ‌ ميخ‌هاى آهنى برجسته دارد و بالاى يک لنگه آن نوشته‌اى، کنده‌کارى شده است.

- سومين قسمت بنا، مسجد قديم است که بنايى مرکب از چهار تاق و گنبد است. تمام بنا آجرى و به مقدار خيلى کم در تزئينات آن کاشى به کار رفته است. بسيارى از نما تقريباً از بين رفته و تنها مقدارى از آن باقى مانده است.

در سال‌هاى گذشته سازمان ميراث فرهنگى کشور کاوش‌هايى در محل جمعه مسجد اردبيل به انجام رسانده که به نتيجه‌هاى بسيار درخشان نيز رسيده است:

حفارى‌هاى انجام شده، هيأت باستان‌شناختى را با شبکهٔ‌ گسترده مسجدى عظيم و ويران شده روبرو ساخت که تاکنون کسى گمان وجود آن را نداشت و بيشتر نوشته‌ها و مطالعات تنها به بناى سرپاى مکعب مستطيلى شکل محدود مى‌شد. در حالى که حجم موجود و سراپاى ايوان و گنبدخانه، مجموعه‌اى بزرگ بود که با گذشت زمان، ‌ دست حوادث روزگار، اجزا و بخش‌هاى مختلف آن را به تل خاک بدل ساخت و عظمتى را در حجمى ناهماهنگ، ‌ به اندازه‌هاى تقريبى ۳۰×۲۰ متر محدود ساخت که از آخرين کف متعلق به سدهٔ نهم هجرى، در حدود ۱۰ متر ارتفاع دارد. امروزه تنها بخش‌هايى از ساقهٔ ترک‌دار منشورى گنبد باقى‌مانده و گنبد رفيع تک‌پوش آن فرو ريخته است. ايوان شمالى گنبدخانه که يادآور سنت ايوان‌سازى دوره ساسانى است، ‌ در دوره قاجاريه به بقعه و شبستانى ساده با سقف مسطح تيرپوش تغيير شکل يافت.

از مسجد بزرگ سلجوقى نيز جز منار آجرى استوانه‌اى شکل چيزى برجا نيست و مسجد عصر ايلخانى نيز با تغييراتى در پلان و فضاهاى آن، ‌ در دوره قره‌قويونلوها، دستخوش تخريب و دگرگونى شد.

سفال‌ها و آثار مکشوفه در جريان کاوش‌هاى هيأت باستان‌شناختى، ‌ بيشتر به سده‌هاى پنج و شش هجرى و مسجد سلجوقى تعلق دارد. بقاياى کتيبه‌هاى فرو ريخته و شکسته سده‌هاى سوم و چهارم نيز در زير ديوار سنگى سراسرى که شبستان قرن نهم را محصور مى‌کرد، ‌ به دست آمده است.

بناى جمعه مسجد اردبيل تحت شماره ۲۴۸ به ثبت تاريخى رسيده است.

مسجد جامع اردستان، اردستان

اين مسجد در رديف قديمى‌ترين مساجد مشهور «چهار ايواني» دورهٔ سلاجقه است که پس از تغييراتى به صورتى که امروز مى‌بينيم، درآمده است و از نظر مطالعهٔ تحولات مسجد از صورت‌هاى ابتدايى به شکل «چهار ايواني» از نمونه‌هاى جالب توجه است. کتيبه‌هاى داخل گنبد و ايوان جنوبى مسجد مورَخ سال‌هاى ۵۵۳ و ۵۵۵ هجرى قمرى را نشان مى‌دهد. بانى ساختمان مسجد «ابوطاهر حسين» نامى بوده است و مسجد داراى زيباترين کتيبه‌‌هاى گچ‌برى از دورهٔ‌ سلاجقه است.

مسجد جامع اردكان، عقدا، اردكان

مسجد جامع اردکان در بازار شهر و در محله‌اى قديمى واقع شده و مربوط به قرن دهم است. مسجد از حيث کاشيکارى و گچبرى و تزئينات فاقد ويژگى است و فقط در بزرگ ورودى آن چوبکارى است. روى دماغهٔ سمت چپ در، هشت قطعهٔ فلزى «اللّه، محمد» به خط کوفى کنده‌کارى شده است.

مسجد جامع اروميه، اروميه

مسجد جامع اروميه يکى از آثار کهن و قديمى شهر تاريخى اروميه است. اين مسجد وسط بازار قديمى شهر قرار دارد و جزء اصلى بافت قديمى به حساب مى‌آيد. برخى از محققين را عقيده بر آن است که اين بنا ابتدا آتشکده بوده است که بعد از تسلط مسلمين ويران شده و سپس در قرن هفتم بر روى آن مسجدى ساخته شده است؛ و مدعى‌اند که سبک تزئينى، گچبرى‌ها، ستون‌بندى‌ها و طاق‌هاى مسجد عيناً شبيه سبک معمارى سلجوقيان است. به هر صورت، تاريخ تجديد بناى اين مسجد معلوم نيست، ‌ اما محراب آن در تاريخ ۶۷۶ هجرى قمرى ساخته شده است.

مسجد جامع اروميه به همراه ساير اجزاء بافت قديمى شهر به ويژه بازار و راسته‌هاى آن از گزند حوادث مصون نمانده و بارها مورد مرمت و بازسازى قرار گرفته است، به طورى که از بقاياى آثار باقى‌مانده مشهود است، بيشتر مناطق تجارى محدود به مسجد (غير از بازار قديمى) تخريب شده و به خيابان‌ و مناره‌هاى نوساز تبديل شده است. مانند خيابان‌هاى عسگرآبادى، مهاباد و اقبال.

مسجد جامع با دو در ورودى به راستهٔ سنگ‌تراشان و بازار عطاران راه دارد که از صحن بزرگ آن منشعب مى‌شود. مسجد بارها مورد مرمت قرار گرفته و شامل آثارى از دوره‌هاى مختلف است:

- شبستان گنبددار قديمى که در واقع هستهٔ‌ اوليهٔ بنا را تشکيل مى‌دهد و حاوى کليهٔ مشخصات معمارى اسلامى است. به احتمال قريب به يقين اين بخش مربوط به دورهٔ سلجوقيان (قرن ششم به بعد) است.

- داخل شبستان گنبددار محراب که گچبرى نفيسى دارد و در تاريخ ۶۷۶ هجرى قمرى در زمان حکومت ايلخانيان با بهترين اسلوب ساخته شده است.

- چهل ستون قديمى متصل به شبستان گنبددار که زمان ساخت آن جديدتر از شبستان اولى به نظر مى‌رسد و در خاکبردارى از کف آن مقدارى اشياء شکسته متعلق به دورهٔ ايلخانيان به دست آمده است. اين چهل ستون به خاطر صدمات وارده چندين بار مرمت شده است.

- حجره‌هاى قديم اطراف صحن مسجد که به اوايل دوره زنديه مربوط بوده و سنگ‌نوشتهٔ موجود، ‌ زمان احداث آن را تاريخ ۱۱۸۴ هجرى قمرى نشان مى‌دهد.

- قسمت‌هاى نوساز اطراف صحن که به جاى بافت قديمى ساخته شده و اکثراً متعلق به دو دهه اخير است.

مصالح به کار رفته در اجزاء مختلف ساختمان مسجد نيز متفاوت است. شبستان گنبددار و چهلستون با دو نوع مصالح (قسمت تحتانى با سنگ و قسمت‌هاى بالايى از آجر) احداث شده است.

از مهمترين عوامل تزئينى مسجد کتيبه‌هاى کوفى دور گنبد و گچبرى محراب را بايد نام برد.