کاخ‌ها

قبل از اسلام

منظور ما از کلمه 'کاخ' در اين‌جا فقط بناهايى است که با نوعى معمارى عالى ساخته شده، در مقياس وسيع‌تر شامل بناهاى اشرافي، تجاري، مسکونى اربابى يا ساختمانى بزرگ محصورتر در يک قلعه است.

ايجاد بناى بزرگ يا کاخ‌سازى در اين سرزمين از اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد گسترش يافته است. در داخل مرزهاى کنونى ايران، کاخ‌هايى مانند چغازنبيل که در دشت هموار خوزستان ساخته شده است، داراى طرح‌هايى هستند که مى‌توان آنها را طرح‌هاى ساده شده کاخ‌هاى بين‌النهرين تصور کرد. چغازنبيل را 'اونتاش هوبان' پادشاه ايلام باستان به نام شهر 'دوراونتاشي' يا 'دوراونتاش' در سال ۱۲۰۰ ق.م. بنا کرد. اين بناى بزرگ يا کاخ که مجموعه‌اى است از تعدادى اتاق در اطراف يک حياط، تلفيق کاملى از تطبيق هوشمندانه يک بناى مسکونى است، از يک طرف با حياط و فضاى داخلى و از طرف ديگر با حصار جانبى خود. اين نوع معمارى در تاريخ معمارى بين‌النهرين سوابقى قديمى‌تر است.

در بخش‌هاى کوهستانى ايران کاخ‌سازى براى توسعه راه ديگرى را پيموده است. به‌طورکلى بناهاى اشرافى بايد در فضاهاى نسبتاً کوچک ساخته مى‌شدند. براى نمونه مى‌توانيم از بناى قلعه مانندى در 'کردلر تپه' واقع در مشرق اروميه نام ببريم که با خشت و آجر ساخته شده است که از قرن‌هاى يازدهم و دهم قبل از ميلاد باقى مانده است. کاوشگران اتريشى اين بنا را يک بناى قابل دفاع اشرافى معرفى کرده‌آند. منظور اين است که در اطراف يک فضاى مربع شکل کوچک تعدادى اتاق‌هاى کوچک ايجاد کرده‌اند و در چهار گوشه اين بنا چهار برج که از ديوارهاى جانبى جلوتر هستند، طورى ساخته شده‌اند که معبر ورودى و خروجى بنا نيز محسوب مى‌شده‌اند. در آغاز هزاره اول قبل از ميلاد اين بنا و خانه‌هاى مسکونى کردلر تپه بر اثر آتش‌سوزى منهدم شده‌اند.

در حدود اواخر قرن دهم قبل از ميلاد مجتمعى از خانه‌هاى حياط‌‌دار در مکانى که امروز از سوى باستان‌شناسان خانه‌هاى سوخته (burned buildings) يا طبقه IV حسنلو نامگذارى شده، در تپه‌هاى حسنلو ايجاد گرديد.

نمونه اين نوع معمارى را مى‌توانيم در حال حاضر در قصر 'هات توچاي' بيوک قلعه در 'بغازکوي' ترکيه امروز ببينيم که يکى از آثار باقيمانده از هنر معمارى 'هتى تيش' است و ظاهراً در قرن‌هاى چهاردهم و سيزدهم قبل از ميلاد ساخته شده است.

در تپه مرکزى ميدان حفارى شده منطقه باباجان نيز آثار بناهايى يافت شده که از لحاظ طرح معمارى شباهت بسيار به بناهاى تپه حسنلو دارند. اين بناها در قرن‌هاى هشتم و هفتم قبل از ميلاد ساخته شده‌اند. تالارسازى تشريفاتى در بناهاى اشرافى اورارتويى نيز در قرن‌هاى هشتم و نهم قبل از ميلاد مشاهده مى‌شود.

در‌ سال‌هاى بعد تالارسازى اورارتويى به‌عنوان اولين قدم معمارى مادها در بناهايى اعم از خانه‌هاى اشرافى يا بناهاى تجاري، به‌کار رفت. تالارسازى مادها نيز بزودى سرمشقى براى معمارى هخامنشى شد که نمونه مهم آن را در کاخ آپادانا مى‌بينيم.

در ميان صفحات تاريخ معمارى کاخ‌سازى هخامنشى سه دوره متمايز وجود دارد که اولين دوره از سال ۵۵۰ ق.م، در طراحى يکى از کاخ‌هاى پاسارگاد با ايجاد تالار بزرگى آغاز مى‌شود.

دوره دوم از سال ۵۲۰ ق.م. شروع مى‌شود که نمونه بناهاى مربوط به اين دوره در دشت گوهر، ميان نقش رستم و تخت‌جمشيد، قرار دارند. تفاوت اساسى اين بنا با آنچه قبل از آن ساخته شده، در طبقه اول آن است، به‌خصوص مى‌توان گفت که طرح تالار مرکزى آن با تالارهاى مربع شکل آپادانا در تخت‌جمشيد و تالار شوش اختلاف فاحش دارد، بدون‌ اينکه نماى خارجى بناها با يکديگر تفاوت داشته باشند. احتمالاً کاخ دشت گوهر در زمان سلطنت کمبوجيه ساخته شده است.

نمونه سومين دوره معمارى هخامنشى را در کاخ‌هاى آپاداناى تخت‌جمشيد و کاخ شوش که ابعاد آنها تقريباً به يک اندازه است، مى‌بينيم. چهار برج برجسته نسبت به ساير قسمت‌ها در گوشه‌هاى بنا تعبيه شده، هر دو بنا از پاسارگاد و دشت گوهر بسيار بزرگ‌تر هستند. ضمناً کاخ‌ها در وسط باغ بنا نشده‌اند، بلکه ضلع جنوبى آنها ديوار جنوبى باغ نيز هست.

طرح آپادانا نشان مى‌دهد که يک فضاى سبز تشريفاتى است نه مسکوني. کاخ‌هاى مسکونى در تخت‌جمشيد براى مطابقت با تالار تشريفات به‌صورت يک فضاى مربع شکل مرکزى است و تعدادى اتاق در اطراف اين فضا ايجاد شده‌اند.

از دوران سلوکيدها هنر کاخ‌‌سازى در ايران مشاهده نشده است. قلعه ضحاک در مغرب ميانه، واقع در آذربايجان، با وجود داشتن آثار ماقبل تاريخ و آثار هخامنشى از بناهاى اشکانى به‌حساب مى‌آيد.

تأثير معمارى غرب، در بناى کوه خواجه در سيستان هم قابل رؤيت است. بنا ترکيبى از يک معبد و قصر است. اصل بنا به دوره هخامنشى تعلق دارد، ولى بعداً در زمان پارت‌ها و ساسانيان بازسازى شده است. به همين نحو ساسانيان در قرن ششم بعد از ميلاد يک کاخ مقدس در مجموعه آتشکده آذرگشسب 'تخت سليمان' بنا کرده‌اند که اهميت بسيارى براى پادشاهان ساسانى داشته است تا آنجا که پس از تاجگذارى در تيسفون براى زيارت به اين آتشکده در 'شيز' مى‌آمده‌اند.

همچنين کاخ سروستان که در قرن پنجم بعد از ميلاد ساخته شده است علاوه بر اين‌که يک کاخ مى‌باشد عنوان تقدس نيز داشته است.

ترکيبى از کاخ و قلعه کوهستانى در قلعه دختر فيروزآباد وجود دارد که اردشير اول پس از پيروزى بر اردوان پنجم پادشاه اشکاني، در نيمه اول قرن سوم ميلادى بناى آن را آغاز کرده است.

يکى ديگر از کاخ‌هاى معروف دوران ساساني، عمارت خسروى است که خسرو دوم در قرن هفتم بعد از ميلاد در منطقه قصر شيرين، در ميان باغى بسيار وسيع بنا کرده است.

رعايت اين اصل که در يک حياط بايد اتاق‌هاى مسکونى و فضاهاى ادارى و در جلو همه آنها اتاق‌هاى بزرگ تشريفات بنا گردد، در کاخ ساسانى فيروزآباد و نيز قلعه دختر که در قرن سوم بعد از ميلاد ساخته شده، کاملاً مورد توجه بوده است.

کاخ بيشابور که در سال ۲۷۰ م. شاهپور اول آن را ساخته است با طرح کاخ‌هاى ساسانى که غالباً مشاهده شده، متفاوت است.