محیط‌های روستائی و صنعت توریسم (۲)

خانه‌ها و مساکن روستائى نيز با اشکال متنوع و نقش‌هاى متعدد خود از جمله جاذبه‌هاى توريستى به‌شمار مى‌آيند که نمونه‌هائى از آنها را مورد بررسى قرار مى‌دهيم:

۱. کومه‌ها يا چارطاق ترکمنى که زارعين نواحى خاورميانه و نزديک (به‌ويژه در مصر)، در کنار مزارع خود برپا مى‌کنند. در اين کومه‌ها غالباً عنصر و موادى به جز چوب و شاخ و برگ به‌کار نمى‌برند و به‌نظر مى‌رسد هدف از ايجاد آنها، سايه‌بان و پناهگاه است.

۲. کلبه‌هائى که ارزش يک مسکن اوليه را دارد، ديوارهاى اين کلبه‌هاى ترکمنى از نى و سقف آن از پوشاک و ساقه‌هاى غلات است، نوع تکامل‌يافتهٔ اين‌گونه کلبه‌ها در آذربايجان ايران 'خانهٔ باغ' نام گرفته، که هم محل حراست و نگهبانى مزرعه است و هم نقش مسکن را دارد.

۳. خانه‌هاى کاهگلى در روسيه استپى و خانه‌هائى که از کلوخه‌هاى چمن‌دار (چمن آميخته با گل که در ايران نيز با آن خانه‌هاى روستائى مى‌سازند و در آذربايجان به آن چپم مى‌گويند) پوشيده شده و ساخته شده است. در اروپاى غربى در شمال مناطقى که خانه‌هاى چوبى دارد، خانه‌هاى گلى پديدار مى‌گردند. اين خانه‌ها بعضاً از همان کلوخه‌هاى چمن‌دار ساخته شده‌اند و توسط چوب يا آجر مستحکم شده‌اند.

۴. خانه‌هاى سنگى در جنوب و مخصوصاً در نواحى مديترانه‌اى به چشم مى‌خورند و در نقاط کوهستانى و مناطق جنگلى کوهستاني، خانه‌هاى روستائى از چوب و سنگ بنا شده‌اند که چشم‌اندازهاى زيبائى را به‌وجود آورده و علاقه‌مندان به توريسم کوهستانى را به سوى خود جلب مى‌کنند. بعضى روستاها نيز در نوعى سنگ‌هاى آهکى يا آتشفشانى به‌صورت غارنشينى يا تروگليت (Troglodyte) احداث شده‌اند. نظير ان را در حبشه و ايران (در راه تهران به مازندران در محل کافرکلى واسک) و ترکيه و جاهاى ديگر مى‌توان ديد. (وديعي، کاظم، جغرافياى انسانى عمومي، دانشگاه تهران ۱۳۴۵، ص ۱۰۲)

شکل خانه‌هاى روستائي، به نوع معيشت آنان نيز مربوط مى‌گردد. اين‌گونه مساکن در رابطه با کار و نقشى که برعهده دارند. برحسب سنن محلى اشکال متنوع و جالب توجهى را به خود گرفته‌اند. خانه‌هاى روستائى گاهى ضمائمى هم دارند، اين ضمائم ممکن است به اشکال مختلفى ظاهر گردند که ديدن آنها از نظر توريست‌ها بسيار جالب مى‌نماد. از جملهٔ اين ضمائم انبار يا زيرشيروانى يا گالى‌پوشى (شمال ايران) يا زيرزمين‌هائى که براى حفظ غلات به‌کار مى‌روند (نمونه در آفريقاى شمالي) و يا انبارهاى ساخته شده در سطح زمين هستند که ممکن است آهن يا سيمانى و به‌هر حال استوانه‌اى شکل باشند (نمونه در آمريکاى شمالي). انبارهاى مخصوص مسکن دادن حيوانات، مرغداني، آغل، اصطبل، خوک‌دانى و انبار محل اسباب و ابزار تهيهٔ شراب، نان‌پزخانه يا محل طبخ نان، اماکنى براى تسهيل امور مخصوص به هر ناحيه مثلاً حمل پنير و لبنيات‌سازي، انبار ذرت در نواحى آلپ‌هاى شرقي، انبار موقت برنج در شمال ايران، محل‌هاى نسبتاً بزرگ براى آويزان کردن انگور و نگهدارى و خشکاندن آن در بيشتر نقاط ايران، محل‌هاى بزرگ جهت خشکاندن گردو، گوجه و ديگر ميوه‌ها و بالاخره کارگاه‌هاى مربوط به صنايع دستى روستائي.

در مناطق آلپى هر خانواده صاحب چند خانه است. هر يک از اين خانه‌ها عملکرد خاصى دارند و به همين دليل از هر لحاظ متمايز از ديگرى است. اين خانه‌ها عبارتند از: يک خانهٔ اصلى که به منزل يا مسکن دائمى معروف هستند، سپس يک خانهٔ چوبى کوهستانى که به خانهٔ ييلاقى معروف است، اکثراً در فصل تابستان‌ها به توريست‌ها اجاره داده مى‌شود و بالاخره سومين خانه همانند انبار غله يا کاهدان است که گاهى برا اصطبل هم مورد استفاده قرار مى‌گيرد.

در رابطه با ارزش توليدات صنايع دستى روستائى در صنعت توريسم و اهميتى که در توسعهٔ اقتصاد ناحيه‌اى دارد مى‌توان گفت، تأثير توريسم در بهبود کيفيت صنايع دستى روستائى و افزايش توليد آنها مى‌افزايد و به امر اشتغال‌زائى نيز کمک مى‌کند. اين مرحلهٔ تکامل، ظهور صنايع دستى محلى است که با توجه به تنوع آنها در محيط‌هاى روستائى مختلف مى‌تواند در جلب توريست نقش عمده‌اى داشته باشد انجام چنين کارهائى معمولاً در فصل بيکارى روستائيان صورت مى‌پذيرد و افراد خانواده‌ها غالباً در اين کارها شرکت مى‌کنند. صنايع روستائى به‌وسيلهٔ آن دسته از صنايعى که براى جهانگردان جالب مى‌نمايد در زندگى سکنهٔ روستاها و اقتصاد روستائى نقش اساسى دارد. وجود يک فصل نسبتاً طولاني، توقف کارهاى زراعى را موجب مى‌گردد. در چنين فرصتى روستائيان مى‌توانند با آموختن يک حرفهٔ ثانوى اقدام به توليد صنايع دستى محلى نمايند. نه تنها روستائيان بلکه کوچ‌نشينان نيز مى‌توانند دست به چنين اقدامى نظير بافت گليم و يا خراطى چوب و امثال آن بزنند.

وجود يک کار ثانوى در روستاها و مناطق عشايرنشين نه تنها زمان بيکارى آنان را پر مى‌کند بلکه به اقتصاد، ناحيه‌اى نيز کمک نموده و در صورتى‌که توليدات آنها از استانداردهاى معين برخوردار بوده و در ساخت آن آموزش‌هاى لازم داده شده باشد، تقاضاى خريد توسط توريست‌ها را افزايش داده و به اقتصاد روستائيان رونق مى‌بخشد. صنعت قالى‌بافى در ايران تا حدود زيادى زائيدهٔ اين پديده است.

بنابراين محيط‌هاى روستائى با معمارى سنتى و توان‌هاى فرهنگى و استعدادهاى مردمى خود، همچون محيط‌هاى شهرى و آثار موجود در آنها از چنان اهميتى در صنعت توريسم برخوردار هستند که براى حفظ و صيانت آنها بايد کوشيد و به همين دليل براى حفاظت اين آثار گران‌قدر بايستى برنامه‌هائى متناسب با نوع و اهميت آنها تنظيم کرده و به مورد اجراء گذاشت، تا به‌عنوان ميراث‌هاى فرهنگي، ارزش‌هاى ملي، ميهني، اسلامى و جاذبه‌ها و توان‌هاى توريستى از دستبرد افراد سودجو و آسيب عوامل طبيعى و گذشت زمان مصون و محفوظ بمانند، تا نسل‌هاى آينده نيز شاهد ديدار آنها و بهره‌گيرى از آنها باشند.