مشاهدهٔ غیرمستقیم

مشاهدهٔ مستقیم

در نخستین مراحل پژوهش در یک زمینه، شاید انجام بررسی‌های آزمایشگاهی یا مطالعات همبستگی کاری شتاب‌زده باشد، و از راه مطالعهٔ پدیدهٔ مورد نظر در وضعیت طبیعی آن پیشرفت بیشتری حاصل شود. مشاهدهٔ دقیق رفتار حیوان‌ها و آدمیان، گام آغازین در بسیای از پژوهش‌های روانشناختی بوده است. برای مثال، مشاهداتی که روی نخستین‌ها (primates) در زیستگاه طبیعی آنها صورت می‌گیرد ممکن است اطلاعاتی دربارهٔ سازمان‌بندی اجتماعی آنها فراهم آورد، اطلاعاتی که بعدها می‌تواند ما را در بررسی‌های آزمایشگاهی یاری دهد (شکل میمون‌های بابون در زیستگاه طبیعی خود). فیلم‌برداری از نوزادان می‌تواند جزئیات الگوهای حرکتی آنان را اندکی پس از تولد، و نیز نوع محرک‌هائی را که نوزادان به آنها پاسخ می‌دهند، آشکار سازد. پژوهشگرانی که به مشاهدهٔ رفتار در شرایط طبیعی می‌پردازند باید دورهٔ آموزشی لازم را در کار مشاهده و ثبت دقیق رفتار گذرانده باشند تا بتوانند از انعکاس سوگیری‌های خود در گزارش‌ها پرهیز کنند.

مطالعات میدانی غالباً بیش از برررسی‌های آزمایشی اطلاعاتی دربارهٔ رفتار اجتماعی در اختیار ما می‌گذارد. پروفسور شرلی استرام (Shirley Strum) بیش از ۲۰ سال، گروهی میمون بابون را در کنیا بررسی کرده و توانسته است برخی از آنها را به‌طور انفرادی شناسائی کند و گزارش‌های روزانه‌ای از رفتارها و تعامل‌های اجتماعی آنها تهیه نماید. داده‌های او اطلاعات در خور توجهی دربارهٔ توانائی‌های ذهنی میمون‌های بابون و نقش دوستی در نظام اجتماعی آنها به‌دست داده است.

در مواردی‌که مسئله تاحدودی جنبهٔ زیست‌شناختی دارد، روش مشاهده نیز ممکن است مستلزم کار در آزمایشگاه باشد. برای مثال، مسترز (Masters) و جانسون (Johnson) در (۱۹۶۶) در بررسی دامنه‌داری دربارهٔ جنبه‌های فیزیولوژیائی رفتار جنسی آدمی، روش‌هائی را ابداع کردند که امکان مشاهدهٔ مستقیم رفتارهای جنسی را در آزمایشگاه فراهم می‌کرد. داده‌های این پژوهش عبارت بودند از: الف- مشاهدات رفتاری، ب- اطلاعات ثبت‌شده دربارهٔ تغییرات فیزیولوژیائی، و ج- پاسخ‌های افراد به پرسش‌هائی دربارهٔ احساس‌هایشان پیش از تحریک جنسی، در طول آن تحریک، و پس از آن. هرچند مسترز و جانسون بیش از هرکسی از این نکته آگاه هستند که رفتار جنسی آدمی علاوه بر جنبهٔ زیست‌شناختی ابعاد دیگری نیز دارد، در هر حال، مطالعات آنها دربارهٔ جنبه‌های کالبدشناختی و فیزیولوژیائی پاسخ جنسی، نقش ارزنده‌ای در آگاهی ما از ماهیت رفتار جنسی آدمی و حل مشکلات جنسی داشته است.

مشاهدهٔ غیرمستقیم

روش زمینه‌یابی (survey)

مسائلی را که تحقیق در آنها از راه مشاهدهٔ مستقیم دشوار است، می‌توان از طریق مشاهدهٔ غیرمستقیم، یعنی با استفاده از پرسشنامه و مصاحبه، بررسی کرد. برای این منظور، پژوهشگر به‌جای آنکه از راه مشاهده به‌وقوع رفتار معینی پی ببرد، از خود شخص می‌پرسد که چنین رفتاری داد یا نه. اما از آنجا که مردم می‌کوشند تصویر بهتری از خود ارائه کنند، این روش بیش از روش مشاهده با سوگیری توأم است. با این حال، روش زمینه‌یابی تاکنون نتایج بسیار مهمی به‌دست داده است. برای مثال پیش از پژوهش‌های مسترز و جانسون دربارهٔ پاسخ‌های جنسی، بخش عمدهٔ اطلاعات مربوط به رفتار جنسی آدمیان (در مقایسه با رفتاری که قانون، مذهب، و جامعه در این موارد انتظار دارد) حاصل زمینه‌یابی‌های وسیعی است که ۲۰ سال پیش از مسترز و جانسون توسط آلفرد کینزی (Alfred Kinsey) و همکارانش صورت گرفته بود. در بررسی کنیزی اطلاعات حاصل از هزاران مصاحبهٔ انفرادی تجزیه و تحلیل شد و بر آن اساس دو کتاب به‌چاپ رسید. یکی رفتار جنسی مردان (کینزی، پومروی، - Pomeroy و مارتین، - Martin در ۱۹۴۸) و دیگری رفتار جنسی زنان (کینزی، پومروی، مارتین، و گبهارد - Gebhard).

'از چه موضعی به سؤال شما پاسخ دهم ، به‌عنوان فردی از یک گروه نژادی ، یا عضو گروه درآمد ، یا عضو گروه مذهبی؟' . (طرح از د.فرادون ، ۱۹۶۹ ، مجله نیویورکر)

از زمینه‌یابی‌ها برای گردآوری‌ اطلاعات دربارهٔ عقاید سیاسی، رجحان‌های خرید‌کنندگان، نیازهای بهداشتی و موضوعات دیگر نیز استفاده شده است. نظرسنجی‌های گالوپ (Gallup) و سرشماری ایالات متحده از مشهورترین زمینه‌یابی‌ها هستند. زمینه‌یابی رضایت‌بخش مستلزم آن است که: پرسش‌نامه‌هائی دقیق و از پیش آزمون‌شده در گروه نمونه‌ای از افراد اجراء شود. این گروه نمونه باید طوری انتخاب شود که معرف جامعهٔ مورد مطالعه باشد.

شرح حال‌نگاری (case history)

تهیه زندگینامهٔ افراد یکی دیگر از ابزارهای مشاهدهٔ غیرمستقیم است. در اینجا پژوهشگر به‌جای مشاهدهٔ رفتار افراد، از آنان می‌خواهد بگویند که در گذشته چه کارهائی کرده‌اند. برای مثال، اگر بخواهیم کارآئی روش تازه‌ای را در رواندرمانی ارزیابی کنیم روانشناس در آغاز کار می‌تواند از مراجع شرح حال بگیرد.

شرح حال غالباً از راه بازسازی زندگینامهٔ شخص براساس مدارک موجود و رویدادهای به‌یادماندهٔ وی تهیه می‌شود. این بازسازی از این جهت ضرورت دارد که معمولاً تا وقتی کسی با مشکلی روبه‌رو نشده، نیازی به آگاهی از گذشته‌اش نیست، اما وقتی شخص مشکلی پیدا می‌کند اطلاع از گذشته‌اش برای درک رفتار فعلی وی ضرورت می‌یابد. در مقایسه با آنچه روش مشاهدهٔ مستقیم به‌دست می‌دهد داده‌های حاصل از روش گذشته‌نگر، ممکن است با حذف و تحریف توأم باشد، اما در اغلب موارد تنها روشی است که در اختیار داریم.