| سرزمين ايلات کهگيلويه و بويراحمد در شمال و مغرب ممسنى قرار دارد، در اين سرزمين، سه گروه بزرگ عشاير 'لُر' به‌نام‌هاى 'جاکي' ، 'باوي' و 'آقاجري' سکونت داشتند. ايل جاکى خود به دو قسمت: 'چهار بُنيچه' و 'ليراوي' تقسيم مى‌شد. چهار بُنيچه، گروه‌هاى بويراحمدي، چرامي، دشمن زيارى و نوئى را در برداشت که در مشرق منطقه زندگى مى‌کردند. طايفه‌هاى مختلف ايل 'نوئي' به‌تدريج در ساير ايلات 'لُر' حل شدند و امروز از موجوديت ايلى آنها خبرى نيست.
|
|
| ليراوى شامل ليراوى کوه و ليراوى دشت بود که در غرب منطقه به‌سر مى‌برند. امروز ايلات بهمئي، و طيبى در قلمرو ليراوى‌ها سکونت دارند. اکنون طوايفى که برجاى مانده‌اند عبارت است از: بويراحمد (عُليا و سُفلى و گرمسير)، چرام، بابوئي، دشمن زيارى و طيبى و بهمئي، که بيشتر آنها در منطقه کهگيلويه به‌صورت کوچ‌نشينى و نيمه کوچ‌نشينى به حيات خود ادامه مى‌دهند .(ت فيروزان ترکيب و سازمان ايلات و عشاير ايران، ايلات و عشاير، آگاه، ۱۳۶۲ ص ۳۳ تا ۱۸.)
|
|
|
|
|
|
| ايل بويراحمد بزرگترين ايل منطقه کهگيلويه است که حدود نيمى از جمعيت کهگيلويه را تشکيل مى‌دهد. اين ايل در سرزمينى به‌وسعت تقريبى ۶۵ هزار کيلومتر مربع يعنى حدود ۴۲ درصد مساحت کل منطقه پراکنده هستند. منطقه مزبور از لحاظ جغرافيائى به دو بخش متمايز از هم، گرمسير و سردسير تقسيم مى‌شود. حدود ۱۷۰ سال پيش، ايل بويراحمد که پر قدرت‌ترين ايلات بود، رئيس ايل، 'ايلخانان بويراحمد' قسمت‌هائى از مناطق پشتکوه، هم‌چنين بخش‌هائى از:
|
|
| 'بلاد شاهپور' 'تِل خسرو' و 'رِوِن' را در تصرف داشت.
|
|
| به‌علت اختلافاتى که در خانواده و در ميان پسران 'ايلخان' بروز کرده بود، وى براى حل اين اختلافات و جلوگيرى از زد و خوردهائى که ممکن بود در آينده در قلمرو ايل به‌وجود بيايد، محدودهٔ ايل را ميان پسران خود تقسيم کرد. منطقه گرمسير يعنى آنچه از بلاد شاهپور در اختيار داشت به پسر بزرگ خود واگذار کرد و منطقه سردسير يعنى تَل خسرو و 'رِوِن' را به دو پسر ديگرى که از يک مادر بودند سپرد. اين منطقه بويراحمد سردسير يا بويراحمد سرحدى ناميده مى‌شود. پس از مرگ خان بين پسران خود نزاع درگرفت و قلمرو خان به‌صورت تقسيمات کوچک‌ترى درآمد. منطقه بويراحمدى سردسير (بويراحمد سرحدي) که در اختيار دو برادر بود به دو بخش بويراحمد عليا و بويراحمد سفلى تقسيم شد.(مردم‌شناسى ايران، دانشکده افسري، سال ۱۳۶۱ ص ۱۶ تا ۱۸).
|
|
| اکنون از لحاظ تقسيمات سياسي، سرزمين بويراحمد کهگيلويه از سه بخش مجزاء از هم تقسيم مى‌شود که گروه‌هائى از ايل بزرگ بويراحمدى در آن سکونت دارند. اين مناطق سه‌گانه عبارت است از:
|
|
| ۱. منطقه بويراحمد گرمسير
|
| ۲. منطقه بويراحمد عليا
|
| ۳. منطقه بويراحمد سفلى
|
|
| مردمى که در اين مناطق زندگى مى‌کنند همه خود را از ايل بويراحمدى مى‌دانند و ميان آنها روابط خويشاوندى وجود دارد. (گزارش بررسى مقدماتى و طرح مطالبه آينده در ايلات کهگيلويه و بويراحمدي، مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى).
|
|
| بخش بزرگى از سرزمين بويراحمدى در بستر رودخانه 'بشار' قرار دارد. منطقه بويراحمد عليا که در قسمت بالاى رود واقع است به 'سررود' و بويراحمد پائين يا بويراحمد سفلى به 'دَمرود' يعنى بخش پائين رودخانه ناميده مى‌شود. منطقه سررود که به 'تُلِ خسرو' معروف است از لحاظ منابع آب بسيار غنى است محصولات زراعى آن فراوان است و مرکز آن 'ياسوج' يعنى مرکز استان کهگيلويه و بويراحمدى است 'دَمرود' در بخش شرقى بويراحمد سفلى و دنباله سررود واقع شده است و داراى آب نسبتاً فراوان و خاک حاصلخيزى است بويراحمد سفلى دو بخش سردسير و گرمسير دارد که شهر تاريخى 'دهشت' در قسمت‌هاى غربى منطقه در قلمور گرمسير آن واقع شده است.(مردم شناسى ايران دانشکده افسرى ص ۱۸).
|
|
|
|
| چرام منطقه کوچکى است که حدود ۶۰۰ کيلومتر مربع وسعت دارد. جمعيت چرام تقريباً ۱۰،۰۰۰ نفر است که در هر کيلومتر مربع آن ۱۶ نفر زندگى مى‌کنند. ايل چرام از ۵ تيره و ۱۳ طايفه تشکيل گرديده است. نيمى از خانواده‌هاى اين ايل کوچ‌گر هستند و زندگى ييلاق - قشلاقى دارند. اين سرزمين پر آب‌ترين و حاصلخيزترين مناطق کهگيلويه است و از اين حيث معروفيت زيادى دارد.
|
|
|
|
| بابوئى منطقه‌اى است به‌وسعت ۲۶۰۰ کيلومتر مربع که ۳۰،۰۰۰ نفر جمعيت را در خود جاى داده است. بابوئى به دو منطقه پشتکوه (سردسير) و زيرکوه (گرمسير) تقسيم مى‌شود. ايل بابوئى از ۵ تيره و ۴ طايفه مستقل تشکيل مى‌شود. گروه‌هاى ديگرى هم در مجاور آنها سکونت دارند. مرکز منطقه 'باشت' است، ولى شهر دو گنبدان که در سال ۱۳۲۰ دهى بوده است با جمعيتى حدود ۲۵۰ نفر امروز به‌علت وجود چاه‌هيا فراوان نفت 'گچساران' به‌صورت شهر بزرگ درآمده است که بين راه فارس و خوزستان قرار دارد.
|
|
|
|
| دشمن زيارى منطقه‌اى است پوشيده از تپه و ماهور و کوهستانى به‌وسعت حدود ۸۰۰ کيلومتر مربع با جمعيت تقريباً ۲۵،۰۰۰ نفر که به‌طور رسمى در هر کيلومتر مربع آن ۳۰ نفر زندگى مى‌کنند.
|
|
| ايل دشمن زيارى از ۹ طايفه تشکيل شده است. دشمن زيارى‌ها علاوه بر دامدارى به زراعت به‌ويژه زراعت برنج اشتغال دارند، به‌همين جهت بخشى از جمعيت آنان تابستان‌ها براى زراعت برنج در گرمسير مى‌مانند، بقيه نيمه کوچ‌نشين هستند و ييلاق - قشلاق مى‌کنند تابستان‌ها مدت ۴ ماه به سردسير مى‌روند و از اوايل مهر باز مى‌گردند، فاصله ميان سردسير و گرمسير را مدت ۱۵ تا ۲۰ روزه طى مى‌کنند.
|
|
|
|
| منطقه طيّبى با حدود ۲۲۰۰ کيلومتر مربع وسعت، ۳۰،۰۰۰ نفر جمعيت را دربر مى‌گيرد. تراکم نسبى جمعيت در هر کيلومتر مربع ۱۳ نفر است. ايل طيبى مرکب از ۲۹ طايفه است. منطقه طيبى از دو بخش جداگانه سردسير و گرمسير تشکيل مى‌شود. بخش گرمسير حدود ۱۹۰۰ کيلومتر وسعت دارد که جميعت آن ۲۰،۰۰۰ نفر و از ۲۰ طايفه تشکيل مى‌شود که از ميان چند طايفه آن تنها عده‌اى زندگى ييلاقى - قشلاقى دارند. منطقه طيبى سردسير حدود ۳۰۰ کيلومتر مربع وسعت و ۱۰،۰۰۰ نفر جمعيت دارد و از ۶ طايفه تشکيل مى‌شود که زندگى نيمه کوچ‌نشينى دارند. زمستان‌ها عمدتاً در قشلاق (گرمسير) پراکنده هستند و تابستان‌ها را به‌همراه دام‌هاى خود به ييلاق (سردسير) مى‌روند.(همان گزارش بررسى مقدماتى کهگيلويه و بويراحمد، ص ۱۴ تا ۱۹).
|
|
|
|
| سرزمين اين ايل در مغرب کهگيلويه واقع است، حدود ۲۷۳۷ کيلومتر مربع وسعت دارد. جمعيت آن ۳۷،۳۶۷ نفر است که از سه تيره مشتمل بر ۱۳ طايفه و تعدادى متفرقه تشکيل گرديده است. ۸۵ درصد جمعيت بهمئى کوچ‌نشين هستند و نسبت کمى هم به‌منظور آب آشاميدنى و علوفه براى دام تا شعاع چند کيلومتر از مرکز کوچ مى‌کنند.
|
|
| کوچ‌نشينان در سياه‌چادر به‌سر مى‌برند، هر چادر به يک خانواده (بهون) تعلق دارد مجموعه چند خانواده (بهون) يک 'مال' را تشکيل مى‌دهد. ايل بهمئى سه ماه سال (خرداد تير و مرداد) را در سرحد که منطقه کوهستانى و سرد است به‌سر مى‌برند، ماه‌هاى ارديبهشت و خرداد در سردسير که بين سرحد و گرمسير واقع است مى‌گذرانند و ۵ ماه آبان، دي، بهمن و اسفند و قسمتى از ماه فروردين را در گرمسير هستند. عشاير بهمئى به گويش لرى سخن مى‌گويند. همه مسلمان و پيرو مذهب شيعه اثنى عشرى هستند.(رجوع شود به: نادر افشار نادرى - مونوگرافى ايل بهمئي، بخش تحقيقات عشايرى مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى سال ۱۳۴۷ ص ۱ تا ۱۷).
|
