فیزیولوژی تولید‌مثل شتر در ایران

سن بلوغ و جفت‌گيرى در شتر

سن بلوغ شتر از همه دام‌هاى اهلى بالاتر بوده و بلوغ از سه سالگى ظاهر مى‌گردد ولى رسيدگى کامل و زمان استفاده از آن جهت جفتگيرى معمولاً در نرها ۴ سالگى و در ماده‌ها ۵ سالگى است.

زمان آبستنى در شتر ۳۹۰ - ۳۷۰ روز بوده که در صورت تغذيه مناسب و شرايط خوب هر سال دو بچه مى‌توان به دنيا بياورد و در شرايط معمولى کشور که مى‌توان نامناسب هر دو سال يک بچه و به‌طور متوسط در طول عمر خود ۷ تا ۹ نوزاد توليد کند. بسيارى از شترهاى ماده تا سن ۲۰ سالگى هم بارور مى‌شوند.

شترهاى نر معمولاً تا سن ۸-۶ سالگى براى جفت‌گيرى استفاده نمى‌شوند.

ميل جنسى در مدت معينى از سال ظاهر مى‌گردد و نحوه بروز آن تا حدودى تحت تأثير سن و تغذيه مى‌باشد. در موقع ميل جنسى ارزش بارى شتر نر کاهش مى‌يابد. زيرا دام اشتهاى خود را از دست داده و گاه‌گاه آثار اسهال در آن ظاهر شده و رفتار غيرعادى از خود نشان مى‌دهد.

فحلى در دام ماده

شتر ماده پس از اينکه به دوران بلوغ جنسى برسد به‌طور مرتب و بدون محدوديت در فصل مشخص فحل مى‌شود. در کشور ما فصل جفت‌گيرى در فصول سرد سال مى‌باشد (اواخر پائيز و تمام مدت زمستان و ماه اول بهار). مدت فحلى شتر در حدود ۶ - ۴ روز طول مى‌کشد و اگر شتر نر وجود نداشته باشد فحلى ممکن است تا دو هفته نيز ادامه داشته باشد ولى اگر جفت‌گيرى در روز اول انجام بشود فحلى سه روز بعد از بين مى‌رود.

شانس آبستنى بيشتر در جفت‌گيرى‌هاى اوايل مدت فحلى بوده و هرچه به اواخر آن نزديک مى‌شويم احتمال آبستنى کمتر مى‌شود. در فصل جفت‌گيرى شتر معمولاً پنج بار فحل مى‌شود.

در طول دوره فحل دام ماده تغييرات آناتوميکو عصبى توأماً مشاهده مى‌شود. در اين موقع دام حالت بى‌قرارى داشته و به طرف دام‌هاى نر جلب مى‌شود و مرتباً سر و صدا مى‌کند. فرج آماس کرده و از آن ترشحاتى خارج مى‌شود و از اين ترشحات بوى بد به مشام مى‌رسد که از فاصله دور قابل حس است و همين بو باعث جلب شتر نر به طرف ماده‌هاى فحل مى‌گردد. شتر ماده در اين حالت عصبى بوده و سعى مى‌کنند از حمل بار خوددارى نمايد.

مستى شتر نر

اين حيوان که در غير فصل جفتگيرى کاملاً آرام و مطيع است در موقع فعاليت جنسى رفتار آن به‌کلى عوض گرديده و بسيار عصبى مى‌گردد و ممکن است در صورت مزاحمت با دهان خود يا پاها ضربه سختى به مزاحمين خود بزند اغلب بين شترهاى نر در اين فصل نزاع‌هاى سختى در مى‌گيرد که ناشى از تحريکات جسمى است و ممکن است صدمات جبران‌ناپذيرى به يکديگر وارد سازند و به اين علت در فصل جفتگيرى بايستى نرها را از همديگر جدا سازند. شترهاى نر قبل از جفتگيرى بايستى در وضع جسمانى خوبى باشند و براى اين منظور در قسمتى از ماه‌هاى تابستان و فصل پائيز روزانه براى هر شتر نر ۷-۶ کيلوگرم بلغور جو داده شود.

شتر نر موقع تحريک، دهانش پر از کف شده، پاها را باز و سر را به عقب خم مى‌کند، دم خود را مرتب روى قضيب مى‌زند و از مجراى قضيب ادرار به‌شدت خارج مى‌گردد، در اين فصل مايع سياه رنگ و بدبوئى که به‌وسيلهٔ غدد اکسى‌پتيال ترشح مى‌شود و با مالش پشت سر شتر به اشياءِ محوطه سلطه هر شتر پخش شده و محدوده اختصاصى را مشخص مى‌نمايد همچنين پرده شراع‌الحنک مرتباً از دهان خارج مى‌نمايد (پيله زدن) زمان شروع و اتمام فعاليت جنسى شتر نر بستگى به درجه حرارت محيط دارد و معمولاً فعاليت جنسى از اوايل زمستان شروع شده و با آغاز گرما خاتمه مى‌پذيرد. موضوع جالب در شترهاى نر آن است که بيضه‌ها در دوران فعاليت جنسى بزرگتر مى‌شود.

عمليات جفت‌گيرى

عمل جفت‌گيرى معمولاً با نزديک شدن دو حيوان به يکديگر و سائيدن گردن به هم شروع مى‌شود در اين موقع حيوان نر به بوئيدن واژن حيوان ماده پرداخته و حيوان ماده را در ناحيه پشت پا کوهان گاز مى‌گيرد به‌طورى‌که گاهى اين عمل ممکن است منجر به خونريزى گردد. بيشتر اوقات حيوان نر دام ماده را تعقيب کرده و پس از خسته کردن، آن‌را براى جفتگيرى تسليم مى‌نمايد. در اين حالت شتر نر، ماده را وادار به نشستن روى زمين مى‌نمايد و دام ماده نيز به‌خصوص اگر در حالت فحلى باشد به سادگى اين وضعيت را مى‌پذيرد. در اين موقع شتر نر حيوان ماده را با دست‌هاى خود گرفته و در حالى‌که پاهاى عقبش را جمع‌ نموده و بيشتر وزن آن روى قسمت عقب بدن تکيه دارد و عمل جفت‌گيرى را انجام مى‌دهد.

در يک جفت‌گيرى انفرادى دام نر ممکن است سه يا چهار بار عمل جفت‌گيرى را انجام دهد. عمل جفت شدن دو حيوان نر و ماده ممکن است دوازده الى سى دقيقه و يا گاهى تمام روز طول بکشد. در موقع جفت‌گيرى ساير شترهاى موجود در گله معمولاً به‌دور حيوان در حال جفت‌گيرى اجتماع مى‌نمايند. در پايان عمل جفت‌گيرى حيوان نر و ماده صداهائى از گلو خارج ساخته و دهان دام نر کف مى‌نمايد. شترهاى نر در موقع اوج فصل فحلى قادر هستند روزانه با سه شتر ماده و کاهى بيشتر جفت‌گيرى مى‌نمايد.

آبستنى شتر

دوره آبستنى شتر در ايران معمولاً يک سال مى‌باشد (بين ۳۵۵ تا ۳۸۹ روز متفاوت است) شتر ماده آبستن در صورتى که دام نر براى جفتگيرى به آن نزديک شود دم خود را به طريق مخصوصى جمع مى‌نمايد و فرار مى‌کند، قابل اعتمادترين راه براى تشخيص آبستنى تست رکتومى مى‌باشد و روش ديگر لمس آن از خارج و در طرف راست شکم است. طبق اطلاعات به‌دست آمده از ايستگاه پرورش شتر طرود، متوسط طول دوره آبستنى در شترهاى آن ايستگاه روز بوده است که در اين ميان متوسط طول دوره آبستنى مادر حاشى‌هاى نر روز و متوسط طول دوره آبستنى مادر حاشى‌هاى ماده روز بوده است.

زايش شتر

زايمان شتر معمولاً در حالت خوابيده و گاهى اوقات در حال ايستاده صورت مى‌گيرد در گله‌هاى شتر داشتى ايران، زايش‌ها معمولاً در بيابان صورت مى‌پذيرد شتر آماده زايمان معمولاً به تنهائى از گله جدا شده و به جائى رفته و در آنجا عمل زايش را انجام مى‌دهد. به علت اينکه شتر بچه‌اش را نمى‌ليسد و زايمان در فصل سرما اتفاق مى‌افتد. اکثريت تلفات ديلاق‌ها به علت سرماخوردگى مى‌باشد. نزديک بودن عمل زايش در شتر با شل شدن ليگمان‌هاى و عضلات تناسلى قابل تشخيص مى‌باشد که در نتيجه آن دو فرورفتگى در دو طرف دم حيوان ظاهر مى‌گردد.

معمولاً درصد زايمان شترهاى مولد گله در هر سال از ۴۰ تا ۶۰ درصد تجاوز نمى‌نمايد. (بستگى به تر سالى و خشکسالى دارد) شترها معمولاً هر دو سال يکبار زايمان مى‌نمايد ولى مى‌توان با تغذيه مناسب فاصله دو زايش را به ۱۸ ماه کاهش داد و همچنين همراه با مديريت خوب مى‌تواند فواصل زايش را به ۱۵ ماه رسانيد.