تلقيح مصنوعى عبارت از گرفتن اسپرم (Semen) از دام نر، آزمايش آن، رقيق کردن آن و قرار دادن اسپرم رقيق شده در گردن رحم دام ماده فحل است بدون اينکه بين دام نر و ماده عمل جفتگيرى (Mating) انجام بگيرد.
عوامل مساعد براى توليد اسپرم (Spermatogenisis)
منى يا اسپرم (Semen) عبارت است از اسپرماتوزوئيدهائى است که در يک مايع به نام سمينال پلاسما (Seminal plasma) شناور هستند. سمينال پلاسما مادهٔ ژلاتينى سفيدرنگى است که از غدد ضميمه مجراى اپيديديوم و غدد و زيکول سمينال و پروستات ترشح مى‌شود. اسپرماتوزوئيدها که مهم‌ترين ترکيب اسپرم و عامل بارورى حيوان ماده هستند در داخل بيضه‌هاى حيوان نر توليد مى‌شود.
در حيوانات اهلى توليد اسپرماتوزوئيدها دائمى است و بستگى به شرايط و عوامل محيطى دارد.
فاکتورهائى که در توليد اسپرم دخالت دارند عبارتند از:
سن حيوان، ترشح غدد داخلي، درجهٔ حرارت محيط، نور، تغذيهٔ حيوان، روش اسپرم‌گيري، دفعات اسپرم‌گيري، بيمارى‌ها، ارث، فصل و نقل و انتقال حيوان.
اسپرم‌گيرى براى عمليات تلقيح مصنوعى در حيوانات بايد به‌طور منظم و روى برنامه باشد، معمولاً از گاو نر هفته‌اى ۲ بار و هر دفعه دو مرتبه اسپرم‌گيرى مى‌کنند. اگر ۳ بار در هفته نيز عمل اسپرم‌گيرى صورت بگيرد، در کميت و کيفيت اسپرم تغييرى نمى‌کند ولى بيشتر از ۳ بار در کميت و کيفيت اسپرم تأثير مى‌گذارد.
غلظت، حجم اسپرم در حيوانات مختلف متفاوت است مثلاً اسپرم گاو نر و قوچ داراى حجم کم و تعداد اسپرماتوزوئيد زياد است در صورتى‌که اسپرم اسب و خوک داراى حجم زياد و اسپرماتوزوئيد کم است علاوه بر اين تعداد اسپرماتوزوئيدها و تراکم آنها در هر بار انزال نسبت به نوع دام نر متفاوت است.
جدول حجم اسپرم و تعداد اسپرماتوزوئيد در انسان و حيوانات مختلف
نوع
حجم اسپرم ml
تغييرات حجم ml
تعداد اسپرماتوزوئيد x 10 6
تعداد حيوان ماده‌اى که مى‌توان تلقيح کرد
انسان
۳/۵
۶-۲
۱۰۰
-
گاو
۶
۸-۱
۱۲۰۰
۳۵۰
گاوميش
۲/۵
۴/۵-۰/۵
۶۰۰۰
-
بز
۱
۲/۵-۰/۲
۳۰۰۰
۲۵
قوچ
۱
۰/۷
۳۰۰۰
۲۵
اسب
۷۰
۳۲۰-۳۰
۱۲۰
۶۰
خوک
۲۲۵
۵۰۰-۱۲۵
۲۵۰
۲۰
اهميت تلقيح مصنوعى
يکى از روش‌هاى اصلاح‌نژاد در حيوانات، استفاده از دام‌هاى نر خوب و پربهره براى توليد اولاد بهتر است براى دستيابى به چنين هدفى تلقيح مصنوعى بهترين و آسانترين روش مى‌تواند باشد؛ زيرا با استفاده از تلقيح مصنوعى سريع‌تر مى‌توان صفات مطلوب دام‌هاى نر را به تعداد زيادى اولاد انتقال داد. بدين ترتيتب که با استفاده از تلقيح مصنوعى مى‌توان از اسپرم يک دام نر تعداد زيادى دام ماده فحل را بارور ساخت و در نتيجه در مدت زمان نسبتاً کوتاهى اثر يک حيوان نر خوب را چندين برابر بيشتر در گله و يا در منطقه منعکس نمود.
يک دام نر خوب و با صفات مطلوب در يک فصل جفتگيرى به‌صورت طبيعى فقط مى‌توان تعداد محدودى از دام‌هاى ماده را بارور سازد در حالى‌که با همين حيوان به‌وسيلهٔ گرفتن اسپرم و رقيق کردن و تلقيح به دام‌هاى ماده در يک فصل جفتگيرى تعداد بسيار زيادترى حيوان ماده را مى‌توان بارور نمود.
بنابراين با استفاده از اين روش مى‌توان به‌طور متوسط از يک گاو نر حداقل به‌جاى ۱۰۰ گاو نر در امر بارورى استفاده کرد و بدين ترتيب از بين چندين گاو نر بهترين گاو نر را انتخاب و عامل اصلى اصلاح‌نژاد قرار داد. اگر در انتخاب گاو نر و يا گاوهاى نر دقت کافى به‌عمل آيد مى‌توان تلقيح مصنوعى را بزرگترين عامل اصلى نژاد دام دانست. تلقيح مصنوعى امروزه در گوسفند، بز، خوک، اسب، سگ، حيوانات آزمايشگاهي، طيور و حتى در زنبور عسل انجام مى‌گيرد.
محسنات تلقيح مصنوعى
۱. حيوان نرى که از نظر ژنوتيپ قابليت بيشترى دارد، بهتر مى‌تواند در يک منطقه استفاده بدهد.
۲. جهت پى بردن به خصوصيات ژنوتيپى حيوان نر تخمى مدت زمان کمترى لازم است.
۳. کاسته شدن هزينهٔ نگهدارى گاو نر در گله.
۴. در حيوان ماده در موقع مناسب فحلى مى‌شود تلقح مصنوعى انجام داد که اين هم سبب افزايش توليد مثل در گله مى‌شود.
۵. با استفاده از تلقيح مصنوعى امراض تناسلى مسرى جلوگيرى مى‌شود.
۶. از عوارض عضوى و روانى که ممکن است در جفتگيرى طبيعى اتفاق بيفتد جلوگيرى مى‌شود.
۷. از استفاده بيش از حد حيوانات نر تخمى جلوگيرى مى‌کند و بدين ترتيب عمر اقتصادى حيوان افزايش مى‌يابد.
۸. در حيوانات نر و ماده تفاوت ارتفاع و وزن را از بين مى‌برد و سبب سهولت در تلقيح مى‌شود.
۹. سبب سهولت اصلاح‌نژاد مى‌شود.
۱۰. حيواناتى که بايستى با يکديگر جفتگيرى بکنند اگر در مسافت دورى از دور هم قرار دارند سبب از بين رفتن اين مسافت مى‌شود.
۱۱. از نظر علمى دو رگه‌هائى که بايستى توليد بشوند سبب سهولت عمل مى‌شود و علاوه‌براين زمان کمترى مى‌گيرد.
