زمینه جهانی صادرات خدمات

خدمات به‌ويژه در بخش‌هاى تأمين مالى و حمل و نقل کالاها قرن‌ها است که نقش مهمى را در تجارت جهانى ايفاء مى‌کند. بعضى از اشکال اوليه تجارت خدمات، تجارت‌خانه‌هايى بودند که تبادل کالاهاى لوکس با ارزش افزودهٔ بالا را از طريق خدمات حمل و نقل، انباردارى و تأمين مالى صادرکنندگان تسهيل مى‌کردند. مراکز فعاليت خدماتى از جمله راه‌هاى مبادلاتى زمينى و بنادر مهم براى تجارت دريايى رونق گرفتند. براى نمونه بنادر مهم مواصلاتى در منطقه آسيا - اقيانوس آرام به مراکز عمدهٔ خدمات تبديل شدند زيرا تجارت کالايى بين آسيا و اروپا تحت رژيم‌هاى استعمارى مختلفى رونق يافته بود. از آنجا که روش‌هاى حمل و نقل بهبود يافته بود و مسافرت با ايمنى بيشترى انجام مى‌شد، اين امکان به‌وجود آمد تا کالاهاى بيشترى مورد مبادله قرار گيرد و در نتيجه کالاهايى مانند الوار و غلات و خدمات مربوط به آنها نيز در زمرهٔ کالاهاى تجارى قرار گرفتند.

با اين حال در طول ۴۰ سال گذشته سمت و سوى تجارت خدمات به دليل تغيير و تحولات به‌وجود آمده در فن‌آورى‌هاى ارتباطات و حمل و نقل از صرف تسهيل تجارت کالاها تغيير يافته است. توسعهٔ حمل و نقل هوايى ارزان سبب رونق جهانى جهانگردى شده به‌نحوى که درآمد ارزى اين بخش در بعضى از کشورها از درآمد تجارت کالايى نيز فراتر رفته است. با توجه به يکسان‌سازى ارتباطات و فن‌آورى‌هاى رايانه‌اي، تجارت مجازى تمام انواع خدمات بين کشورها امکان‌پذير گرديده و حتى سبب شده تا فعاليت‌هاى صادراتى به ساير خدمات جديدتر (مانند خدمات حرفه‌اى و کسب و کار) نيز گسترش يابد. در اينجا تذکر اين نکته ضرورى است که اصطلاح ساير خدمات توسط صندوق بين‌المللى پول (IMF) به‌کار گرفته شده تا خدمات ديگر به غير از حمل و نقل و جهانگردى را در بر بگيرد و در اين کتاب راهنما نيز به همين معنى به‌کار رفته است.

حدود بخش‌هاى خدماتى جديد و تجارت خدمات در ابتدا تحت تأثير انواع روابط سياسى موجود قرار داشت. در کشورهاى مستقل خدمات امور زيربنايى فيزيکى به‌طور مساوى و متحد‌الشکل در سراسر کشور توسعه يافت و ارائه خدمات اجتماعى (مانند تحصيلات و بهداشت) به‌تدريج گسترش يافتند. با اين حال در مستعمرات توسعه زيرساخت‌ها به حمايت از روابط عرضه با قدرت استعمارگر به جاى بازرگانى داخلى تبديل شد و سرمايه‌گذارى براى توسعه خدمات اجتماعى عموماً در سطح حداقل باقى ماند. حتى هنوز پرواز بين پايتخت يک کشور در حال توسعه و قدرت استعمارگر سابق آن به مراتب آسان‌تر از پرواز بين نقاط داخلى يا به همسايگان در حال توسعهٔ آن کشور است. کمک به حل چنين انحرافاتى در روند توسعه، فرصت‌هاى بى‌شمارى براى صادرکنندگان خدمات فراهم مى‌آورد.

ظهور عصر اطلاعات سبب بازسازى مجدد اقتصاد بين‌المللى گرديده است. در اين فضا تفاوت کمى بين بازارهاى داخلى و خارجى وجود دارد. شرکت‌ها در حال توجه به اين موضوع هستند که بايد بر توسعه و توليد خدماتى تأکيد کنند که براى تسخير سهم بزرگ‌ترى از بازارهاى مناسب ايجاد شده طراحى شده‌اند. آنها هم‌چنين در حال سرمايه‌گذارى براى ايجاد مناطق تجارى بزرگ هستند. ماهيت نيازهاى مشتريان به‌طور فزايند‌ەاى در حال جهانى شدن است و فن‌آورى‌هايى مانند اينترنت به آنها اجازه مى‌دهد تا در سطح جهانى به خريد مقايسه‌اي بپردازند.

تغييرات فن‌آورى در نظام‌هاى اطلاع‌رسانى و ارتباطات از راه دور، بخش خدمات را دچار تحولى عظيم نموده است. بسيارى ار خدماتى که پيش از اين غير قابل مبادله تصور مى‌شدند، هم‌اکنون به‌طور روزانه مورد مبادله قرار مى‌گيرند. براى مثال پزشک‌ها در يک کشور در حال تشخيص و درمان بيمارانى در کشور ديگرى هستند که تاکنون آنها را از نزديک نديده‌اند ولى نتايج آزمايشگاهى و راديولوژى اين بيماران از طريق ارتباطات راه دور به آنها ارسال مى‌شود. هم‌چنان که حمل و نقل محموله براى تجارت کالا امرى حياتى به‌شمار مى‌رود، ارتباطات راه‌ دور نيز براى تجارت خدمات بسيار ضرورى و مهم است.

ارتباطات بين رايانه‌ها و فن‌آورى‌هاى ارتباطات از راه دور (که برخى آنرا تلماتيک و ديگران آنرا انفورماتيک مى‌نامند) پيامدهاى چشم‌گيرى براى رقابتى شدن خدمات داشته است. اولاً فن‌آورى اين امکان را براى شرکت‌ها فراهم آورده تا خدمات را سريعاً به‌طور مناسب و به‌وسيله ارتباطات الکترونيک با حذف زمان انتظار در پست ارائه نمايند. در نتيجه مشتريان هم‌اکنون توقع پاسخى سريع‌تر و خدماتى آنى‌تر را دارند. مثلاً يک مؤسسه حقوقى در شيکاگو با حقوق‌دانان آموزش ديده در ايالات متحده که در کرهٔ جمهورى زندگى مى‌کنند، در ارتباط هستند تا خدمات لازم را يک شبه فراهم کنند. مشتريان در شيکاگو مى‌توانند روز دوشنبه بعدازظهر تقاضاى اطلاعات حقوقى نمايند و روز سه‌شنبه صبح اين اطلاعات همراه تحقيقات حقوقى که در سئول در آغازين ساعات کارى انجام گرفته از طريق مودم يا فاکس به شيکاگو ارسال گردد.

دوم اينکه نيروى کار يک شرکت مى‌تواند در صورتى‌که از طريق ارتباطات راه دور با مرکز خود در ارتباط باشد، در سراسر دنيا مستقر شود. مثلاً شرکت‌هاى معمارى در کانادا مى‌توانند از لحاظ هزينه با مؤسسات مکمل خود در پاکستان که در آنجا کار طراحى با کيفيت عالى توسط معمارانى با دستمزد بسيار پائين به‌دليل تفاوت در هزينه زندگى انجام مى‌گيرد، در ارتباط باشند، در اين صورت نتيجهٔ کار نسبت به انجام کامل آن در کانادا ارزان‌تر خواهد بود. هم‌چنين مى‌توان شماره‌هاى ۸۰۰ و ۹۰۰ را در جامائيکا شماره‌گيرى کرد و در فليپين داده‌ها را وارد شبکه نمود. از ديگر ابتکارات در زمينهٔ تأمين منابع پشتيبانى از خارج مى‌توان حفظ و نگهدارى رايانه‌اي، انتشارات روزنه‌اي، ذخيرهٔ جا به صورت جهاني، روند دريافت مطالبات، گرفتن سفارش و ترجمه را نام برد.

ديگر روندهاى جهانى فرصت‌هاى بالقوه‌اى را براى تجارت خدمات در اختيار مؤسسات خدماتى قرار داده است. بسيارى از انواع خدمات که قبلاً در انحصار دولت بودند، خصوصى‌سازى يا مقررات‌زدايى شده‌اند و در نتيجه فرصت‌هاى رقابتى براى مؤسسات خارجى فراهم آورده‌اند. هم‌چنين به‌دليل اينکه شرکت‌ها در حال تخصصى شدن به منظور به‌دست آوردن سهمى از بازار جهانى هستند احتمال اينکه به ارائه خدمات پشتيبانى که رشتهٔ اصلى کسب و کار آنها نيست، بپردازند، بيشتر است.

رقابت جهاني، بيشتر بر کيفيت خدمات تأکيد دارد تا صرف قيمت؛ ارائه خدمات تا حد زيادى تابع استانداردهاى خاص است و خدمات روزمره اغلب به‌صورت بخشى از شبکه‌هاى امتيازى ارائه مى‌شوند. اين امر علاوه بر شفاف شدن روند توليد خدمات حرفه‌اي، توقعات مصرف‌کنندگان را افزايش داده و آنها را نسبت به کاستى‌هاى احتمالى مانند تأخير در تحويل و کيفيت پائين خدمات بسيار حساس نموده است. از آنجا که مؤسسات خدماتى کشورهاى در حال توسعه تحت فشار هستند که به رقابت در زمينهٔ کيفيت بپردازند تا قيمت، بنابراين نيازمند آگاهى از آنچه سبب کيفيت‌دار شدن خدمات در سطح جهانى و هم‌چنين توانايى کنترل عوامل کليدى که سبب ايجاد بهترين کيفيت مى‌گردد، هستند. کنترل کيفيت هم با توانايى يکپارچه شدن با ساير مؤسسات و استفاده مؤثر از فن‌آورى اطلاع‌رسانى و هم با توانايى ايجاد و رعايت استانداردهاى داخلى کيفيت در ارتباط مى‌باشد.

خدمان هم‌اکنون حدود دو سوم فعاليت‌هاى اقتصادى را به‌خود اختصاص داده است و اين در حالى است که رشد تجارت جهانى در زمينه ساير خدمات نسبت به تجارت کالايى سريع‌تر است. بيش از نيمى از نيروى کار شاغل، در بخش خدمات کار مى‌کنند که به‌ نوبهٔ خود بيشتر شغل‌هاى جديد را نيز ايجاد مى‌کند. مؤسسات خدماتى از جمله بزرگ‌ترين و سودمندترين فعاليت‌ها در سطح جهان به‌شمار مى‌روند. شرکت‌هاى خدماتى بسيار بزرگ و پيچيده‌اى وجود دارد که داراى بالاترين درآمد ميانگين به ازاء هر بخش و هر کارمند نسبت به شرکت‌هاى توليد صنعتى بزرگ مى‌باشند. در سال ۱۹۹۵، از ۱۰۰ شرکت رديف اول ۵۲ درصد را شرکت‌هاى خدماتى تشکيل مى‌دادند.

اين شرکت‌هاى خدماتى بزرگ کنترل درصد بالايى از توليد خدمات جهانى در حدود ۵۰ درصد را بر عهده دارند. تجارت بين بخش‌هاى وابستهٔ اين شرکت‌ها (تجارت بين‌بخشي) حداقل معادل حجم مورد مبادله در زمينهٔ ساير خدمات بين بخش‌هاى غير وابسته مى‌باشد. به‌عبارت ديگر، حجم خدمات مورد مبادله بين بخش‌هاى مختلف شرکت‌هاى بزرگ به اندازه يا حتى بيشتر از حجم خدمات مورد مبادله بين شرکت‌هاى اصلى مى‌باشد. مؤسسات خدماتى کشورهاى در حال توسعه براى آنکه بتوانند در صحنهٔ رقابت دوام بياورند، بايد به دنبال متحدين استراتژيک بوده و به شبکه‌هاى بين‌المللى بپيوندند تا بتوانند خدمات خود را در سطحى جهانى به مشتريان ارائه نمايند.