سنگ‌نبشته تاریخی خورهه، دهستان خورهه، محلات (سلجوقیان)

سنگ‌نبشته اورامانات، اورامانات، مريوان

اين سنگ نبشته در اورانامات مريوان در سينه کوه «زينانه» در طاقنمايى به ارتفاع ۱۷۰ و پهناى ۱۵۰ سانتى‌متر قرار دارد که به صورت هلالى حجارى و کنده‌کارى شده‌اند. درون طاقنما و در جهت غربى آن نقش برجستهٔ انسانى که احتمال مى‌رود که شخص شاه باشد با بلندى ۲/۵ متر و پهناى ۳۰ سانتى‌متر حجارى شده است. نقش برجسته شاه، کلاهى دارد که به شکل استوانه و شبيه باشلوق مى‌باشد. نقوش مخصوصى بر روى قسمت فوقانى اين نقش برجسته حک شده است. همچنين کتيبهٔ ديگرى با خط ميخى در کادرى به ابعاد ۱۲۰×۱۲۰ سانتى‌متر و در تعداد ۴۵ تا ۵۰ سطر در همين محل وجود دارد که احتمالاً به اواخر هزاره دوم و اوايل هزاره اول پيش از ميلاد مربوط است.

سنگ‌نبشته تاريخى خورهه، دهستان خورهه، محلات (سلجوقيان)

در جنوب غربى روستاى خورهه در کنار رودخانه‌اى که در اين روستا جارى است، بر روى سنگى که حدود يک تن وزن دارد خطوطى حک شده است. برخى عقيده دارند اين سنگ‌‌نبشته‌ها به دوره سلجوقيان مربوط است. سنگ‌نبشتهٔ مذکور با آثار سلوکى خورهه فاصله چندان زيادى ندارد.

سنگ‌نبشته شاپور ساسانى، مشگين شهر

در حدود ۱۰۰ مترى شرق ميدان اصلى مشگين‌شهر، دره‌اى وجود دارد که به خاطر انبوه درختان کهن آن به باغ نوروز معروف است و شعبه‌اى از رود خياوچاى در اين دره جارى است. در کمرکش ارتفاع غربى دره باغ نوروز، سنگى بسيار بزرگ وجود دارد که بر سينه آن خطوط پهلوى ساسانى و باستانى کنده شده است. به باور گيردگروپ باستان‌شناس معروف آلمانى، خط پهلوى ساسانى از آن‌جا که براى نخستين بار در آذربايجان کشف شد، از نظر مکانى و زمانى بسيار معتبر است.

اين کتيبه به زمان سلطنت شاپور دوم ساسانى مربوط مى‌شود و از سه بخش تشکيل شده است:

- سطر اول تا سطر سوم، تاريخ آن است. اين کتيبه به تاريخ ماه هفتم سال بيست و هشت سلطنت شاپور دوم ساسانى يعنى ۲۶۷ سال قبل از هجرت است.

- از سطر سوم تا نهم کتيبه، از شخصى به نام نارسه هرمزد ياد شده است که شش سال براى ساختن قلعه کارکرد؛ شايد اين شخص مسئول قلعه بود. اسم قلعه در اين سنگ نوشته شده ولى خوانا نيست.

- از سطر نهم تا بيست و يکم، اندرزى از نارسه هرمزد آمده که در آن از شهرياران و بزرگان خواسته شده است اگر قلعه موردپسندشان قرار گرفت به آن آفرين بگويند و در غير اين صورت قلعه بهترى بسازند.

به علاوه، ‌ در بدنه سنگ نشانه‌هايى مربوط به ساسانيان کنده شده است. بزرگى اين سنگ، در حدود ۲/۳۰×۱/۱۰ متر است.

اين اثر به شماره ۶۱۹ به ثبت تاريخى رسيده است.

سنگ‌نوشتهٔ آشورى (گل‌گل)، روستاى گلگل، ايلام

سنگ‌نوشته گل‌گل ملکشاهى در کنار روستاى گل‌گل در فاصلهٔ ۲۵ کيلومترى شهر ايلام بر ديوارهٔ کوهى حک گرديده است. اين سنگ نوشته به دوران آشور بانى‌پال مربوط است و حدود ۳ هزار سال قدمت تاريخى دارد. بر روى سنگ‌نوشته، نقش برجستهٔ پيکرهٔ يک سرباز آشورى با کلاه‌خود، ماه و ستاره در بالاى سر آن در حالى که پيکانى در دست دارد، ‌ مشاهده مى‌شود. در قسمت تحتانى اين سنگ‌نوشته آثار چند جمله از خطوط ميخى حک گرديده که علائم متن آن کشف و ترجمه شده است.

سنگ‌نوشتهٔ تخت خان، ايلام

اين سنگ‌‌نوشته بر روى سنگى بزرگ به ابعاد ۱×۲ متر در محلى به نام تخت خان (۳۴ کيلومترى جاده ايلام - مهران) حکاکى شده و مضمون آن در رابطه با تاريخ ايلام و حکمرانان آن است.

سنگ‌نوشتهٔ شهر ميمه (زرين‌آباد)، ميمه، دره‌شهر

اين سنگ‌‌نوشته که در محل ميدان اصلى شهر ميمه قرار داشت، در سال‌هاى اخير جابجا شده و فعلاً در محلى مشرف به رودخانهٔ سراب ميمه در داخل کوچه‌‌اى باريک قرار گرفته است.

سنگ‌نوشتهٔ قلعه والى، قلعه‌والى، ايلام

اين سنگ‌نوشته که در محل قلعه والى ايلام واقع شده و مضمون آن در رابطه با ساخت قلعه در سال ۱۳۲۶ هجرى قمرى «به معماريت عاليجاه خيرالحاج حاجى درويشعلى کرمانشاهى و به نظارت معتمدالسلطان مکرم عم عالى مقام صيد جوادخان سرتيپ والى‌زاده» مى‌باشد.

سنگ‌نوشته‌هاى مشروطيت (پير غار)، ميزدج، فارسان

پيرغار از تفريحگاه‌هاى منطقهٔ چهارمحال است که در بخش ميزدج قرار دارد. در اين محل، چشمه‌هاى آب از داخل سنگ‌ها در جريان است. بر روى قسمتى از تپهٔ سنگى اين منطقه سه سنگ نوشته به زبان فارسى که بر روى آن شرح لشکرکشى بختيارى‌ها به فرماندهى سردار اسعد به تهران و نقش آن‌‌ها در انقلاب مشروطه ثبت شده است، ديده مى‌شود. غارى نيز در اين محل وجود دارد که به علت فرو ريختگى سقف، ورود به آن ممکن نيست.

بازار قديمى خوى، خوى

بازار خوى که بازماندهٔ بازار وسيع و بزرگ قديمى خوى است در ضلع شرقى شهر و به موازات خيابان‌هاى طالقانى و انقلاب قرار گرفته است. اين بازار و همچنين دروازهٔ سنگى، بقاياى به جا ماندهٔ‌ ديوار حصار شهر قديم خوى و خندق پشت آن، مجموعهٔ‌ کاملى از سبک شهرسازى دورهٔ اسلامى را نشان مى‌دهد. بازار خوى نيز همراه با تغيير شيوهٔ زندگى مردم از دستبرد حوادث مصون نمانده و در نتيجه اعتبار پيشين را ندارد.

شهر و بازار خوى در کتب و متون قديمى، از سوى نويسندگان معتبرى چون ابن حوقل (۳۴۶ هجرى قمري) مورد اشارات گوناگون قرار گرفته است. از اين رو به نظر مى‌رسد، بازار قديمى خوى پيش از قرن چهارم ساخته و پايه‌‌گذارى شده است. وجود آثارى از دوره‌هاى صفويه، زنديه و قاجاريه در پيرامون آن، مؤيد مرمت و بازسازى و گسترش بازار در دوره‌هاى مزبور مى‌باشد. بازار خوى در حال حاضر از چند راسته بازار سرپوشيده، سراها و ميدان‌هاى قديمى تشکيل شده است. ويژگى‌هاى معمارى بازار خوى در سادگى، نظم و دقت در رگه‌چينى آجرها و تبعيت دقيق از شرايط اقليمى خوى است.

سنگ‌هايى با خطوط پهلوى، هرسين

در سرتاسر بيستون و اراضى اطراف آن، ‌ هر جا که بنا و يا چند سنگ تراشيده شده ديده مى‌شود يک يا چند علامت و يا خط مربوط به دوره ساسانى را بر آن‌ها مى‌توان ديد. مانند ۴۲۷ علامت حجارى شده بر روى سنگ‌هاى به کار رفته در کاروانسراى صفوى بيستون، پل صفوى بر روى دينور آب، پل خسروى بر روى گاماسياب، ‌ بناى کاروانسراى کهن بيستون و سنگ‌‌هاى پراکنده‌اى که در نقاط مختلف بيستون ديده مى‌شود. اين علائم يا به صورت علائم خانوادگى است و يا به صورت اسم افراد يا کارگاهى است که اين سنگ‌ها را تراش داده‌اند.

علاوه بر موارد فوق، کتيبه‌ها و سنگ نوشته‌هاى ديگرى نيز در بيستون مشهود است که عبارتند از:

- کتيبه شماره يک : در بيستون، از سده‌هاى اوليه اسلامى، کتيبه‌هايى بر سنگ ديده مى‌شود. برخى از اين کتيبه‌ها بر روى سنگ‌هاى تراشيده دورهٔ ساسانى نقر شده است و بعضى ديگر قسمت‌هايى از کتيبه‌هاى بناهايى مى‌باشد که معمولاً به خط کوفى تزئين شده است.

- کتيبه شماره دو : بر روى قطعه سنگى از سنگ‌هاى تراشيده شده کاروانسراى قديمى بيستون که در حدود سده‌هاى سوم و چهارم هجرى قمرى با بازماندهٔ مصالح دوره ساسانى بنا گرديده است، «لا‌اله - الا‌اللّه - محمّد - رسول‌اللّه» ديده مى‌شود.

- کتيبه شماره سه : بر روى يکى ديگر از قطعه سنگ‌هاى تراشيده شده که در ديوار کاروانسراى قديمى بيستون بکار رفته است، ‌ کتيبه‌اى ديده مى‌شود. اين کتيبه با خط کوفى که جنبه تزئينى آن بيشتر از کتيبه شماره ۲ است در دو سطر نقر شده است. «بسم‌اللّه الرحمن الرحيم - الملک اللّه.»

- قطعه سنگ آهکى : قسمتى از کتيبه مى‌باشد که در نزديکى خانه‌هاى بيستون پيدا شده است. احتمالاً قسمتى از سردر سنگى بنايى است که با خط کوفى تزئينى عباراتى همچون لا‌اله الا‌اللّه بر روى آن نوشته شده است. قسمت دوم کتيبه که باقى مانده است در محوطه باستانى طاق بستان نگهدارى مى‌شود.

صفه تراشيده شده، هرسين

در جهت شرقى نقش برجستهٔ‌ گودرز دوم اشکانى، قسمتى از صخره بيستون تراشيده شده است. اين صفحه تراشيده شده شايد براى ايجاد نقش و يا نقر کتيبه و يا هر دو بوجود آمده است. قدمت اين صفه به دورهٔ پارتى مى‌رسد.

فراتاش (فرهاد تراش)، هرسين

در جهت جنوب حجارى داريوش بزرگ در کوه بيستون، ديوارهٔ حجارى شده عظيمى قرار دارد که در بين مردم به «فراتاش»، «فرهاد تاش» و «تخت فرهاد» معروف است و گفته مى‌شود که در حدود هزار سال بعد از داريوش، به فرمان خسرو دوم ساسانى درکوه بيستون تراشيده شده است. مردم بومى حجارى فوق را کار فرهاد کوه‌کن (عاشق شيرين) مى‌دانند و معتقدند که فرهاد در عشق شيرين - زن خسرو پرويز - بدين کار سنگين تن در داده است.

داستان عشق شيرين و فرهاد الهام‌بخش شاعران زيادى در اين مرز و بوم شده که از جمله آن مى‌توان به مثنوى عاشقانه خسرو و شيرين اثر نظامى گنجوى اشاره کرد. طول ديوارهٔ فراتاش ۱۸۰ متر و بلندى آن ۳۳ متر است. در هيچ نقطه‌اى از ايران هيچ کوهى را به اين اندازه نتراشيده‌اند.

كتيبهٔ آقاجان بولاغى، روستاى آقاجان‌بولاغى،اسدآباد

اين سنگ‌نبشته در نزديکى روستاى آقاجان بولاغى در درهٔ رودخانهٔ‌ قره‌چاى به فاصلهٔ حدود ۱۵ کيلومترى شمال اسدآباد و ۳۰۰ مترى جادهٔ‌ اسدآباد به روستاى بزرگ چنار و در کنار سد رودخانهٔ قره‌چاى قرار دارد.

برخى از کلمات مصراع دوم کتيبه به علت کيفيت جنس سنگ، ‌ريزش کرده است، ولى آنچه باقى مانده به شرح زير است:

	حاکمِ مُلک حسين خان سولاق	بسته سدى به سمتِ اين ايلاق
هاتفى گفــت بهــر تاريخــش	بسته سدى چون سدِ اسکنــــدر

شعر اين کتيبه در نيمهٔ‌ اول قرن دوازدهم هجرى قمرى به مناسبت سد رودخانهٔ قره‌چاى، به خط ثلث حاوى نام بانى و تاريخچهٔ ساخت آن نوشته شده است.

كتيبهٔ بيستون، هرسين

اولين تحقيقات علمى دربارهٔ‌ نقوش و کتيبه‌هاى بيستون در سال ۱۸۳۵ ميلادى توسط هنرى راولينسون افسر جوان انگليسى به انجام رسيد و پس از آن دانشمندان بسيارى هر يک به کشف گوشه‌اى از اين گنجينهٔ راز نائل آمدند. اين کتيبه شرح جنگ‌هاى ۲/۵ ساله داريوش و مبارزات او براى رسيدن به سلطنت است و به سال ۵۲۲ پيش از ميلاد به دستور وى بر دل کوه حجارى شده است.

بر گرداگرد نقوش بيستون، کتيبه‌اى به سه خط و زبان پارسى باستانى، ايلامى و آکدى به گويش بابلى نو که متداول آن زمان بوده، نگاشته شده است. جاى کتيبه‌ها نسبت به نقوش برجسته چنين است : کتيبه‌هاى پارسى باستانى درست در زير نقوش قرار گرفته‌اند. ترجمهٔ ايلامى کتيبه در سمت راست نقوش و نسخهٔ‌ دوم آن در سمت چپ به موازات کتيبهٔ پارسى باستان کنده شده که دسترسى به آن بسيار دشوار است. متن بابلى در بالاى نسخهٔ دوم ايلامى بر سينه کوه کنده شده است. کتيبه‌ها و ترجمه‌هاى تکميلى اضافى نيز در اطراف و ديواره تراشيده سمت راست ديده مى‌شود. متن پارسى باستان اين کتيبه در ۴۱۴ سطر به خط ميخى زيبايى بر سطحى صيقل خورده در ۵ ستون کنده شده است. هر ستون در حدود ۴۰۰ سانتى‌متر بلندى دارد. فاصلهٔ هر سطر از ديگرى ۴۲ ميلى‌متر و اندازهٔ حروف آن بسيار روشن و نمايان‌ کنده‌کارى شده و ۳۲ ميلى‌متر است. متن ايلامى در دو نسخه کنده شده است : نسخهٔ اول در سمت راست نقوش بيستون، در چهار ستون نوشته شده و مجموعاً شامل ۳۲۳ سطر مى‌باشد. نسخهٔ دوم متن ايلامى در سه ستون و در سمت چپ متن پارسى کنده شده است. متن آکدى به گويش بابلى نو در يک ستون در ۱۱۲ سطر بر لبهٔ پيش آمدهٔ قسمت بالاى نسخه دوم متن ايلامى در سمت چپ کنده‌کارى شده است.

داريوش هخامنشى در تمام کتيبه‌ها آغاز هر بند را با اين جمله شروع مى‌کند: «داريوش شاه مى‌گويد». تکرار و بيان اين جمله عظمت و قدرتى خاص به سبک نگارش کتيبه داده است. داريوش در سرتاسر کتيبه پيروزى خود را خواست اهورامزدا دانسته و به اين ترتيب تا حدى کتيبه رنگ دينى به خود گرفته است. اين مطلب به ويژه در ستون چهارم کتيبه کاملاً چشم‌گير است.

كتيبهٔ تنگ صَئولك، مسجد‌سليمان

تنگ صَئولک در بخش مرکزى شهرستان مسجد سليمان واقع شده است. اين کتيبه الهه‌اى را نشان مى‌دهد که مُغى او را تقديس کرده و شيئى سبحه مانندى را به دور آن قرار مى‌دهد. ۱۵ نفر تماشاگر در دو صف در محضر آن مغ هستند. کلاه آن‌ها مخروطى و گيسوانش انبوه است. در اين تنگ نقاشى‌هاى ديگرى نيز وجود دارد که از جملهٔ آن‌ها يک نفر سوار مسلح است که تير، کمان و نيزه دارد و با حيوانى خرس مانند مى‌جنگد. در ا ينجا صورت زنى که در رختخواب خوابيده و گيسوان انبوه دارد و در دست راست او چيزى مانند سبحه است، به تصوير کشيده شده است. اين اثر به عهد اشکانيان مربوط است و در کوه سياه (کوه‌شه) منطقه له‌بَهرى واقع شده است.