این قطعه را بر گور نظام الملک محمد نوشتند

ما فرش بزرگی به جهان باز کشیدیم		صد گونه شراب از کف اقبال چشیدیم
آن جای که ابرار نشستند نشستیم		وان راه که احرار گزیدند گزیدیم
گوش خود و گوش همه آراسته کردیم		از بس سخن خوب که گفتیم و شنیدیم
از روی سخا حاصل ده ملک بدادیم		با اسب شرف منزل نه چرخ بریدیم
ناگاه به زد مقرعه‌ی مرگ زمانه		ما نای روان رو سوی عقبی بدمیدیم
دیدیم که در عهده‌ی صد گونه وبالیم		خود را به یکی جان ز همه باز خریدیم
پس جمله بدانید که در عالم پاداش		آنها که درین راه بدادیم بدیدیم
دادند مجازات به بندی که گشادیم		کردند مکافات به رنجی که کشیدیم
ما را همه مقصود به بخشایش حق بود		المنةالله که به مقصود رسیدیم
گر تو به دو گانه‌ای ز ما پیشی		ما از تو به فضل و مردمی پیشیم
گر زر نبود ز خدمتت ما را		از سبلت تو به جو نیندیشیم
ای علایی ببین و نیک ببین		که زمانه ستمگریست عظیم
گه ز چوبی کند دمنده شنکج		گه ز گوساله‌ای خدای کریم
هر کرا فضل نیست نیم پشیز		به شتر وار ساو دارد و سیم
وانکه چون تیغ جان ربای از فضل		موی را چون قلم کند به دو نیم
به خدای ار خرانش بگذارند		بی دو دانگ سیه بر آخور تیم
اینهمه قصه و حکایت چیست		وینهمه عشوه و تغلب و بیم
به بهشت خدای نگذارند		بی زر و سیم طاعتی ز رحیم
شاعرانی که پیش ازین بودند		همه والا بدند و راد و حکیم
باز در روزگار دولت ما		همه مابون شدند و دون و لیم
به دو شعر رکیک ناموزون		که بخوانند ز گفتهای قدیم
کون فراخی حکیم و خواجه شود		چکند رنج بردن تعلیم
لاجرم حرمتی پدید آید		شاعران را به گرد هفت اقلیم
که به پنجاه مدحشان ممدوح		ندهد در دو سال نانی نیم
گفت حکیمی که مفرح بود		آب و می و لحن و خوش و بوستان
هست ولیکن نبود نزد عقل		هیچ مفرح چو رخ دوستان
چند گویی که زحمتت کردم		تا نگردی ز من گران گران
به سر تو که دوستر دارم		زحمت تو ز رحمت دگران
منم آن مفلسی که کیسه‌ی من		ندهد شادیی به طراران
سیم در دست من نگیرد جای		چون خرد در دماغ می خواران
مستی از صحبتم بپرهیزد		همچو خواب از دو چشم بیماران
من چنین آزمند نومیدم		از تو ای قبله‌ی نکوکاران
کافتاب امید را به فلکی		خشکسال نیاز را به باران
ای به عین حقیقت اندر عین		باز کرده ز بهر دیدن عین
پیش عین تو عین دوست عیان		تو رسیده به عین و گویی این
چون تو آید ز عین تو همه تو		ایستاده چو سد ذوالقرنین
تا تو گویی تو آن نه تو تو تویی		آن تو از تو دروغ باشد و مین
کی مسلم بود ترا توحید		چون که اثبات می کنی اثنین
بیش تو زان میان به باطل و حق		چند گویی تفاوت ما بین
در یکی حال مستحیل بود		اجتماع وجود مختلفین
اول از پیش خویش نه قدمی		تا جدا گردد اصل مال از دین
نظر از غیر منقطع کن زانک		شاهد غیر در دل آور عین
چند گویی ز حال غیر که قال		قال بی‌حال عار باشد و شین
چون سنایی ز خود نه منقطعی		که حکایت کنی ز حال حسین
چنگری ای پارسا در عاشق مسکین به کین		تا ز بد فعلی چه داری بر مسلمانان یقین
من گنه کارم تو طاعت کن چه جویی جرم من		زان که من گویم بتر از من نیاید بر زمین
باز خواهد دست شاه و شیر جوید بیشه را		بوم را ویرانه سازد همچو سگ را پارگین
آنکه نشنیدست عدل عمر عبدالعزیز		لاجرم حجاج را خواند امیرالمومنین
مصطفا را یار بوبکرست اندر غار و بس		بولهب را باز بوجهلست یار و همنشین
«الخبیثات» و «خبیثین» گفت ایزد در نبی		تا بپرهیزند اهل «طیبات» و «طیبین»
عاجز آمد از مشیت زلت و عصیان تو		دفترت در دوده می‌مالد کرام‌الکاتبین
کس ز صوف و فوطه بی‌طاعت نیابد پایگاه		کی بجایی می‌رسد مردم ز ریش و پوستین
گوی برد از جمله مردم فوطه باف و نیل گر		عالمی را موی تابی گرددت زیر نگین
روی بنماید عروس دین ترا گر هیچ تو		با قناعت چون سنایی غزنوی گردی قرین
ای به دعوی بر شده بر آسمان هفتمین		وز ره معنی بمانده تا به حلق اندر زمین
آنکه را همت ز اجزای زمین بر نگذرد		چون سخن گوید ز کل آسمان هفتمین
چند از این دعوی درویشی و لاف عاشقی		ناچشیده شربت آن نازموده درد این
با هوای جسم رفتن در ره روحانیان		در لباس دیو جستن رتبت روح‌الامین
سر قلاشی ندانی راه قلاشان مرو		دیده‌ی بینا نداری راه درویشان مبین
کم سگال ار نیستی عاشق کزان در آز تن		مانده معنی را بجای و کرده صورت را گزین
ای برادر قصد ضحاک جفا پیشه مکن		تا نبینی خویشتن همبر به پور آبتین
جنت باقی کجا یابی و راه بی‌هوان		تا تو باشی در هوای جوی شیر و انگبین
باز ماندن بهتر آمد در سعیر سفلی آنک		جنت اعلا نخواهد جز برای حور عین
تا نگردی فانی از اوصاف این فانی صفت		بی نیازی را نبینی در بهشت راستین
پایت اندر طین دل بر نار باشد تا ترا		دیو نخوت گفت خواهد نار به باشد ز طین
در طریق دین قدم پیوسته بوذر وار زن		ور زنی لافی ز شرع احمد مختار زن
اندر ایمان همچو شهباز خشین مردانه باش		بر عدوی دین همیشه تیغ حیدروار زن
گرد گلزار فنا تا چند گردی زابلهی		در سرای باقی آی و خیمه در گلزار زن
لشکر کفرست و حرص و شهوت اندر تن ترا		ناگهان امشب یکی بر لشکر کفار زن
حلقه‌ی درگاه ربانی سحرگاهان بگیر		آتشی از نور دل در عالم غدار زن
عالم فانی چو طراریست دایم سخره گیر		گر تو مردی یک لگد بر فرق این طرار زن
بلبلی دایم همه گفتار داری گرد گل		باز شو یک چند لختی دست در کردار زن
جز برای دین نفس هرگز مزن تا زنده‌ای		چون سنایی پای همت بر سر سیار زن
ای به خواب غفلت اندر هان و هان بیدار شو		در ره معنی قدم مردانه و هشیار زن
پای بلقاسم ز پای بلحکم بشناس نیک		نیستی ایوب فرمان از دم کرمان مکن
تیغ شرع از تارک بدخواه دین داری دریغ		شرط مردان این نباشد ای برادر آن مکن
عزم داری تا که خود بزغاله را بریان کنی		پس چو ابراهیم رو فرزند را قربان مکن
این ترا معلوم گردد لیکن اکنون وقت نیست		کیست هر کو گر تواند گفت این کن آن مکن
هر کجا مردی بد اکنون همچو تو تردامنند		چند گویی مرد هستم یاد نامردان مکن
اهل را در کوی معنی همچو مردان دستگیر		یار نااهلان مباش و یاد نا اهلان مکن
ناقد نقدی ولیکن نقد را آماده کن		کم بضاعت تاجری تو قصد در عمان مکن
خواجه را این آیت اندر سمع کمتر می‌شود		بشنو این آیت که کل من علیها فان مکن
زهره‌ی مردان نداری خدمت سلطان مکن		پنجه‌ی شیران نداری عزم این میدان مکن
فرش شاهان گر ندیدی گستریده شاهوار		خویشتن چنبر مساز و نقش شادروان مکن
خانه را گر کدخدایی می‌ندانی کرد هیچ		پادشاهی زمین و ملکت یزدان مکن
در خراباتی ندانی رطل مالامال خورد		چهره‌ی زرد ار نداری دعوی ایمان مکن
صدق بوذر چون نداری چون سنایی بی‌نیاز		صحبت سلمان مجوی و دعوی ماهان مکن
ای برادر خویش را زین جمع خودبینان مکن		کار دشوارست تو بر خویشتن آسان مکن
صحبت هر ناکسی مگزین و رنج دل مبین		روی بر ایشان مدار و پشت بر ایشان مکن
عقل سلطانست و فرمانش روان بر جان و دل		رو چو مردان روز و شب جز خدمت سلطان مکن
مرد باش و گرم رو در راه مردان روز و شب		تیغ گیر و زخم زن دین از زبان ویران مکن
گر زلیخا نیستی در آسیای مهر آس		بیهده چندین حدیث یوسف کنعان مکن
چند بر موسی حدیث طور و اخبار کلیم		بدعت فرعون مدار و طاعت سلمان مکن
هفت چرخ و چار طبع و پنج حس محرم نیند		روی جز در حق مدار و حکم جز قرآن مکن
دعوی دین می‌کنی با نفس دمسازی مکن		سینه‌ی گنجشک جویی دعوی بازی مکن
مکر مرد مرغزی از غول نشناسی برو		همنشین طراریان گر بز رازی مکن
ای ز کشی ناپذیرفته سیه رویان کفر		با نکورویان دین پاک طنازی مکن
ور همی خواهی کنی بازی تو با حوران خلد		پس درین بازار دنیا بوزنه بازی مکن
دست دف زن گرز رستم کی تواند کار بست		از رکوی مشغله دعوی بزازی مکن
بادیه نارفته و نادیده روی کافران		خویشتن را نام گه حاجی و گه غازی مکن
ای سنایی چون غلام رنگ و بویند این همه		برگذر زین گفتگوی و بیش غمازی مکن
یک روز بپرسید منوچهر ز سالار		کاندر همه عالم چه به ای سام نریمان
او داد جوابش که در این عالم فانی		گفتار حکیمان به و کردار ندیمان
روزگاریست که کان گهرند		اندرین وقت همه بی‌سنگان
بی‌بنان گشته همه بیداران		بیسران مانده همه سرهنگان
همه خردان بزرگ‌اندیشان		همه پستان دراز آهنگان
همه بیدستان در وقت دهش		باز گاه ستدن با چنگان
از چنین مردم نیکو سیرت		گوی بردند همه با رنگان
آنکه یک ماجره دارد در شیر		بیم از آن نیست به خانه لنگان
کودکان با خر و با اسب شدند		ما پیاده همه لنگان لنگان
فاخره دارد شیرینی و بس		تیز بر سبلت سبز آرنگان
هر کرا نیست سر موزه فراخ		چون من و تو بود از دلتنگان
هر که با شرم و حفاظست کنون		هست در خدمتشان چون گنگان
از سر همت و پاک اصلی خویش		ننگ می‌دارم از این بی‌ننگان
در خشو گادن اگر اقبالست		در ره و مذهب با فرهنگان
کار بس یوسف در گر دارد		تیز در ریش سحاق سنگان
خواهد که شاعران جهان بی صله همی		باشند پیش خوانش دایم مدیح خوان
الحق بزرگوار خردمند مهتریست		کورا کسی مدیح برد خاصه رایگان
مدحش چرا کنم که بیالایدم خرد		هجوش چرا کنم که بفرسایدم زبان
باشد دروغ مدح در آن خر فراخ کون		باشد دریغ هجو از آن خام قلتبان
چو شعر حکیمانه گفتم ترا		تو جود کریمانه با من بکن
ازیرا که بر ما پس مرگ ما		نماند همی جز سخا و سخن
هر که چون کاغذ و قلم باشد		دو زبان و دو روی گاه سخن
همچو کاغذ سیاه کن رویش		چون قلم گردنش به تیغ بزن