روش ایجاد تغییر در رفتار با استفاده از نظریه شرطی شدن فعال(۲)

روش‌ نگهدارى رفتارهاى مطلوب

هرگاه رفتارى مطلوب يا رفتارى تازه بر اثر تقويت مداوم شاگرد ايجاد شود يا افزايش يابد، لازم است معلم يا مربى عامل تقويت را بتدريج کم کند؛ زيرا در فرايند آموزش، تقويت متوالى يک رفتار نه جايز است و نه امکان‌پذير. از طرف ديگر، در مباحث گذشته اشاره شد اگر رفتارى براى مدتى تقويت نشود، آن رفتار کاهش مى‌يابد يا از بين مى‌رود، يا به عبارت علمي، خاموش مى‌شود. روشى را که براى جلوگيرى از خاموشى يا نگهدارى رفتار مطلوب به کار مى‌برند، تقويت متناوب (intermittent reinforcement) مى‌گويند. تقويت متناوب را به دو صورت تقويت نسبى (ratio reinforcement) و تقويت فاصله‌اى (interval reinforcement)‌ مى‌توان به کار برد. هر يک از اين انواع نيز ممکن است به صورت نسبى ثابت (fixed ratio) و نسبى متغير (variable ratio) به کار رود. در تقويت نسبى ثابت، عمل تقويت پس از تکرار تعداد معينى پاسخ انجام مى‌گيرد؛ مثلاً اگر معلمى به شاگردان در ازاى هر چند مسأله‌اى که حل کنند نمره‌اى بدهد، در واقع برنامهٔ نسبى ثابت را به کار برده است؛ اما در برنامهٔ نسبى متغير، از پيش معلوم نيست که رفتار پاسخ‌دهنده در ازاى چند پاسخ تقويت مى‌شود. در اين روش، رفتار پاسخ‌‌دهنده گاهى پس از چندين بار تکرار و زمانى ديگر پس از يکى دو بار تکرار تقويت مى‌شود.

در تقويت فاصله‌اى ثابت، به جاى تعداد پاسخ معين، پس از مدت زمان ثابتى رفتار تقويت مى‌شود؛ مثلاً ممکن است معلمى در پايان هر هفته از شاگردان خود امتحان بگيرد و نمره بدهد. اما اگر معلم به جاى امتحان پايان هفته، متناوباً در هر يک از روزهاى هفته امتحان بگيرد، از برنامهٔ فاصله‌اى متغير استفاده کرده است. معمولاً تأثير تقويت نسبى متغير و تقويت فاصله‌اى متغير در نگهدارى رفتار، از تأثير تقويت نسبى ثابت و تقويت فاصله‌اى ثابت بيشتر است.

روش تقليل دادن يا محو کردن رفتارهاى نامطلوب

در آموزش و پرورش، وظيفهٔ مربيان تنها اين نيست که به ايجاد و تقويت و تثبيت رفتار مطلوب اقدام کنند، بلکه بايد بکوشند رفتارهاى نامطلوبى را که به هر دليل در شاگرد شکل گرفته است تقليل دهند يا بکلى از بين ببرند. براى تقليل دادن يا از بين بردن رفتارهاى نامطلوب، روش‌هايى مانند خاموشي، تقويت رفتارهاى مغاير (incompatible behaviors)، سيرى (satiation) يا اشباع (saturation)، محروم کردن (time out)، جريمه کردن (response cost) و تنبيه (punishment) پيشنهاد شده است. در مورد ‌خاموشي قبلاً مطالبى ارائه شده است. در تقويت رفتارهاى مغاير، معمولاً رفتار مطلوبى که مغاير با رفتار نامطلوب است تقويت مى‌شود؛ مثلاً شاگردى که به دروغ‌گويى عادت دارد، هر وقت که راست بگويد بلافاصله مورد تشويق قرار مى‌گيرد، اما در مقابل دروغ‌گويي، هيچ واکنشى از معلم خود نمى‌بيند.

در روش سيري يا اشباع، رفتار نامطلوب شاگرد را براى مدتى طولانى تقويت مى‌کنند تا اشباع شود؛ زيرا گاه اتفاق مى‌افتد که تقويت طولانى يک رفتار، موجب کاهش فراوانى يا نيرومندى آن مى‌شود. سيرى يک پديدهٔ کاملاً معمول و آشنا براى همه است؛ زيرا وقتى انسان به اندازهٔ کافى غذا بخورد سير مى‌شود و دست از غذا مى‌کشد. بزرگ‌ترين حسن استفاده از روش سيرى براى تقليل رفتار نامطلوب اين است که اين روش برخلاف تنبيه داراى عوارض جنبى نامطلوب نيست. البته نکته مهمى که در اين روش نبايد فراموش کرد، جايگزين کردن يک رفتار مطلوب به جاى رفتار نامطلوب است.

اگر معلم شاگرد را به دليل انجام دادن رفتارى نامطلوب از دريافت تقويتى محروم سازد، از روش محروم کردن استفاده کرده است؛ مثلاً معلمى که به علت عدم يادگيرى يا شيطنت شاگرد، او را از کلاس بيرون مى‌کند، در واقع از اين روش استفاده کرده است، ولى بايد توجه داشت که بيرون کردن از کلاس زمانى مؤثر است که شاگرد کلاس و فعاليت در کلاس را دوست داشته باشد، وگرنه ممکن است نتيجهٔ عکس بدهد. روش ديگر براى تقليل رفتار نامطلوب جريمه کردن است و آن عبارت است از کم کردن مقدارى از عامل تقويت‌کننده به دليل انجام دادن رفتار نامطلوب. کم کردن چند نمره از شاگرد به علت عدم رعايت مقررات مدرسه، نمونه‌اى از اعمال روش جريمه کردن است.

تنبيه نيز روش ديگرى است که از دير زمان براى تقليل يا کاهش رفتار نامطلوب به کار مى‌رفته است. در روش تنبيه، معمولاً يک محرک بيزار کننده را بلافاصله پس از يک پاسخ نامطلوب ارائه مى‌دهند تا موجب کاهش رفتار نامطلوب شود. اين روش چندين عيب دارد: نخست آنکه آثار آن مثل نتايج تقويت قابل پيش‌بينى نيست؛ زيرا در بسيارى از مواقع، تنبيه باعث نابودى رفتار تنبيه شده نمى‌شود، بلکه فقط سبب واپس زدن آن مى‌شود و در نتيجه، ممکن است رفتار نامطلوب‌ترى جايگزين رفتار تنبيه شده بشود. دوم اينکه عوارض جانبى تنبيه ممکن است نامطلوب باشد. تنبيه اغلب به تنفر از شخص تنبيه‌کننده و محيطى که تنبيه در آن صورت مى‌گيرد مى‌انجامد. نکته ديگر اينکه، رويداد حاد يا دردآورى که به عنوان تنبيه به کار مى‌رود، ممکن است باعث رفتار پرخاشگرانه‌اى شود که از رفتار نامطلوب اوليه هم وخيم‌تر باشد. البته اين هشدار به آن معنى نيست که هرگز نبايد از تنبيه استفاده کرد. تنبيه بطور مؤثرى مى‌تواند پاسخ‌هاى نامطلوب را از ميان بردارد، به شرط آنکه همراه با آن، پاسخ مطلوبى که ظاهر مى‌شود تقويت شود. (اتکينسون، ريتال و ديگران - ۱۳۶۹؛ ص۳۸۲.)