معنای خاص

نهاد، ترجمهٔ کلمه Institution فرانسوى و انگليسى است و مفهوم آن، برقرار کردن، ساختن و ثابت کردن بوده و در مواردى به معناى 'مؤسسه' (Association) و 'سازمان' (Organiziation) ترجمه شده است. اما از آنجا که کلمهٔ 'مؤسسه' و 'سازمان' در مورد بعضى از امورى که آنها را 'نهاد' مى‌دانند معناى درست را نمى‌رساند بدين جهت، استاد دکتر غلامحسين صديقى براى نخستين بار در ايران لفظ مذکور را به 'نهاد' ترجمه کرده‌اند.

نهاد اجتماعي، اصطلاحاً به آن دسته از مؤسساتى گفته مى‌شود که به‌وسيلهٔ آنها کنترل اجتماعى صورت مى‌گيرد و داراى ويژگى‌هاى و خصوصياتى است که به‌عنوان معيار، تفاوت بين نهادها با ديگر تأسيسات اجتماعى در نظر گرفته مى‌شود.

لفظ نهاد را جامعه‌شناسان مورد توجه قرار داده، آن را به‌دو معناى عام و خاص به‌کار برده‌اند.

معناى عام

نهاد در معناى عام، به‌هر چيزى اطلاق مى‌گردد که موردنياز جامعه باشد و در مجموع، ساخته، پرداخته و وضع و يا نهاد شدهٔ جامعه است. در اين معنا، همهٔ مؤسسات، سازمان‌ها و مقررات اجتماعى که بنا بر نيازهاى جامعه و براى تأمين حوائج جسمانى و نفسانى افراد به‌وجود مى‌آيند، نهاد ناميده مى‌شوند. به اين اعتبار، مى‌توان گفت، سازمان‌هاى عمومى يا نيمه عمومى مانند: آموزشگاه‌ها، مدارس و دبيرستان‌ها، دانشگاه‌ها و مدارس عالي، بيمارستان‌ها، پرورشگاه‌ها، اداره‌هاى دولتي، سازمان‌ها و مؤسسات ورزشي، مؤسسات تجارى و تفريحي، برنامه، گواهينامه، دانشنامه، مقررات کلاس، مقررات مدرسه، نظام و مقررات ادارهٔ راهنمائى و نظاير آن، همه نهاد اجتماعى مى‌باشند. اما همان‌طور که مى‌دانيم اين معنا در زبان فارسى بيشتر با کلمهٔ 'سازمان' بيان مى‌شود و طبيعى است که در سازمان، ما با يک هيئت مديره، بنا، جايگاه، وسايل، اعضاء و افراد، سلسله مراتب، سازمان‌بندى و... سر و کار داريم که براى رسيدن به هدفى قانونى و مجاز گرد هم آمده‌اند.

بعضى از اين سازمان‌ها و مؤسسات تا زمانى‌که جامعه به آنها نياز دارد يا به عبارت ديگر 'کارکرد' دارند باقى مى‌مانند و هنگامى که از کارکرد خويش بازماندند و ديگر به آنها نيازى نباشد از بين مى‌روند. گرچه اين سازمان‌ها وسايلى هستند که 'نهادها' وظايف خود را به‌وسيلهٔ آنها به انجام رسانده، از آنها کمک مى‌گيرند. اما 'نهادها' خصوصيات ديگرى دارند که در سازمان کمتر وجود دارد.

معناى خاص

نهاد در معناى خاص که موضوع مورد بحث ما است همان 'نهادهاى اصلى و اساسي' هستند که تشکيل آنها، خارج از ارادهٔ افراد است و جامعه آنها را نهاده و برقرار کرده است. اين نهادها که در الگوهاى معين، خاص، منظم، پيچيده و با دوام مناسبات و روابط و جريانات اجتماعى را ايجاد مى‌کنند، براى ارضاء نيازمندى‌ها و تمايلات انسان‌ها به‌وجود آمده‌اند و در تمام جوامع مجود دارند و عبارت هستند از: نهاد آموزش و پرورش، نهاد خانواده، خويشاوندى و ازدواج، نهاد دين، نهاد حکومت يا سياست و نهاد اقتصاد.