| طبقه‌بندى زبان‌ها و گويش‌هاى متعدد ايرانى يکى از آشفته‌ترين و پيچيده‌ترين مسائل زبان‌شناسى ايرانى است.
|
|
|
|
|
|
| زبان‌ها و گويش‌هائى که از گويش‌هائى مشتق هستند که در ادوار باستان در بخش غربى فلات مرتفع ايران، در غرب کوير نمک، رواج داشتند جزءِ زبان‌هاى غربى ايران به‌شمار مى‌روند. زبان‌هاى ايرانى غربى به‌دو شاخهٔ عمده تقسيم مى‌شوند:
|
|
| - شاخهٔ جنوب غربى
|
|
| - شاخهٔ شمال غربى
|
|
| زبان‌ها و گويش‌هاى ايرانى جنوب غربى دنبالهٔ گويش‌هاى ايرانى‌اى هستد که در دورهٔ باستان در منتها‌اليه جنوب غربى منطقهٔ رواجه زبان‌هاى ايراني، يعنى فارس، به‌کار مى‌رفتند. يکى از اين گويش‌ها پارسى است، که کتيبه‌هاى پادشاهان هخامنشى معرف آن است. يک گويش ديگر ديگر جنوب غربى (پارسي) که با گويش اولى نزديک است، اما با گويش کتيبه‌هاى هخامنشى يکسان نيست، مادر زبان فارسى ميانه [پهلوي] محسوب مى‌شود. در دورهٔ ميانه گويش‌هاى جنوب غربى در سرزمين خراسان و بعدها در ماوراءالنهر رواج پيدا کردند. يک گروه از اين گويش‌ها منشأ فارسى درى ادبى است که زبان‌هاى فارسى و تاجيکى ادبى معاصر از آن مشتق شده‌اند. لهجه‌هاى متعدد فارسى - تاجيکى افغانستان نيز به همين گروه وابسته هستند. علاوه بر فارسى و تاجيکى (با لهجه‌هاى خاص خودشان)، تاتي، گويش‌هاى بختيارى و لري، گويش کمزارى و قسمت عمدهٔ گويش‌هاى محلى فارس نيز به گروه جنوب غربى تعلق دارند.
|
|
| زبان‌ها و گويش‌هاى شمال غربى از گويش‌هائى گرفته شده‌اند که در دورهٔ باستان در بخش شمالى و شمال غربى فلات ايران (منطقهٔ ماد) رواج داشته‌اند. از زبان مادى کلاً تنها چند کلمه باقى مانده است. زبان اوستائى (زبان اوستاى جديد) نيز از نظر مميزه‌هاى اصلى به شمال غربى تعلق دارد. گويش‌هائى را که در دورهٔ ميانه در اين بخش رايج بوده‌اند زير عنوان پارتى مى‌آورند. بعضى از اين گويش‌ها در نوشته‌ها ثبت شده‌اند.
|
|
| در پايان دورهٔ ميانه گويش‌هاى جنوب غربى کاملاً جاى گويش‌هاى شمال غربى (مادى و پارتي) را در خراسان و در ايران مرکزى گرفت. با اين همه، در بخش غربى و شمال غربى فلات ايران، در کردستان و آذربايجان و در سواحل درياى خزر تعداد زيادى از گويش‌هاى ايرانى شمال غربى باقى مانده است. اين زبان‌ها و گويش‌ها عبارت هستند از کردى (با گويش‌هاى آن)، زازا، تالشى (با گويش‌هاى آن) تعدادى از گويش‌هاى غرب ايران و آذربايجان ايران، گيلکى و مازندراني. گويش‌هاى متعدد ايران مرکزى و غربى و چند گويش استان فارس (سيوندي) نيز بازمانده‌اى گويش‌هاى ايرانى شمال غرب هستند. بلوچى نيز به زبان‌هاى ايرانى شمال غرب متعلق است. پراچى و ارمورى نيز داراى مميزه‌هاى متعدد خاص گويش‌هاى شمال غربى هستند.
|
|
|
|
| زبان‌ها و گويش‌هائى که از زبان‌ها و گويش‌هاى ايرانى قديم آسياى مرکزى و قبايل سکاها گرفته شده‌اند به گروه شرقى تعلق دارند. زبان‌هاى ايرانى شرقى نيز معمولاً به‌دو شاخه تقسيم مى‌شوند:
|
|
| - شاخهٔ شمال شرقى (سکائى)
|
|
| - و شاخهٔ جنوب شرقى
|
|
| از ميان زبان‌ها و گويش‌هاى ايرانى باستان، سغدى و خوارزمى و سکائى غربي، يعنى زبان‌ها و گويش‌هائى که در منطقهٔ زبانى شمالى و شمال شرقى به‌کار مى‌رفتند، به اين شاخه تعلق دارند، زبان آلان‌ها در قرون وسطى و زبان آسى در زمان ما دنبالهٔ گويش‌هاى سکائى مناطق درياى سياه و قفقاز است.
|
|
| قسمت‌هاى جنوبى‌تر، يعنى منطقهٔ بلخ، ترکستان شرقى و مناطق مجاور آن قلمرو شاخهٔ جنوب شرقى زبان‌هاى ايرانى است. در قرون وسطى زبان‌هاى بلخي، سکائى - تخارى و هفتالى به اين شاخه تعلق داشتند. تنها اسناد نسبتاً مهم باقى‌ماندهٔ اين گويش‌ها به سکائى (عمدتاً ختني) ترکستان شرقى ( از پايان هزارهٔ اول م) است. زبان‌ها و گويش‌هاى جنوب شرقى معاصر يعنى پشتو گويش‌هاى متعدد آن، منجى (و گويش يِدغا) و گويش‌هاى پاميرى از اين گويش‌هاى سکائي، سکائى - تخارى و هفتالى گرفته شده‌اند.
|
|
|
|
| تاجيکى زبان ملت تاجيک و زبان رسمى جمهورى تاجيکستان است. در داخل اتحاد شوروى [سابق] تاجيکى در چندين منطقه از جمهورى ازبکستان (درهٔ فرغانه، درهٔ زرافشان، منطقهٔ قشقه‌دريا، مناطق سرخان‌دريا، چيرچيک و غيره) و نيز در بخشى از جمهورى قرقيزستان (جلال‌آباد و اش) و همچنين در جمهورى قزاقستان (منطقهٔ بريچ‌ملا Brichmula رايج است.
|
|
| تاجيکى و فارسى معاصر هر دو دنبالهٔ فارسى درى هستند که آثار مکتوب آن معروف است و به قرن‌هاى سوم و چهارم هـ / نهم و دهم م مى‌رسد. تاجيکى معاصر (همچنان‌که فارسى معاصر) تمام ويژگى‌هاى دستورى و نظام آوائى فارسى قديم را حفظ کرده است و هر کسى‌که تاجيکى (يا فارسي) معاصر را بداند مى‌تواند بدون اشکال عمده‌اى آثار رودکى (قرن چهارم / دهم)، فردوسى (قرن چهارم و پنجم / دهم و يازدهم) يا مثلاً سعدى (قرن هفتم / سيزدهم) را بخواند. با اين همه اگر تصور کنيم در اين دورهٔ هزار ساله‌اى که تاجيکى (و فارسي) معاصر را از زبان دورهٔ فردوسى جدا مى‌کند هيچ تغييرى در زبان پيدا نشده است اشتباه کرده‌ايم. مقايسه ميان تاجيکى معاصر و متون قديم تغييرات مهمى را که در اين دوره اتفاق افتاده است نشان مى‌دهد.
|
