برنامه‌ریزی و اجرای پرسشنامه

پس از آنکه پرسشنامه آماده شد، محقق بايد براى اجراى آن تدابير اجرايى لازم را اتخاذ کند. برنامه‌ريزى اجرايى شامل اقدامات گوناگونى است که عبارتند از: نمونه‌گيري، انتخاب و تعيين پرسشگران، طراحى سازمان اجرايى پرسشگري، آموزش پرسشگران، تعيين مديران و کادرهاى ادارى سطوح پايين‌تر و آموزش آنها، اتخاذ ديگر تدابير لازم براى اجراى پرسشنامه و در نهايت شروع پرسشگرى و اتمام آن.

الف - روش اجراى پرسشنامه: اجراى پرسشنامه و تکميل آن به روش‌هاى گوناگونى امکان‌پذير است که محقق بايد روش‌هاى مناسب را انتخاب کند و به مورد اجرا بگذارد. اين روش‌ها عبارتند از:

۱. تکميل پرسشنامه بوسيله پرسشگر. در اين روش پرسشگر پرسشنامه را در اختيار مى‌گيرد و بطور حضورى و مستقيم با پاسخگو به گفتگو مى‌پردازد و با طرح سؤالات، پاسخ‌ها را در محل مناسب در پرسشنامه قرار مى‌دهد. اين روش، مناسب‌ترين و در ضمن پرهزينه‌ترين روش‌هاست. در اين روش پرسشگر مفاهيم و اهداف و مقاصد سؤال‌ها را براى پاسخگو توضيح مى‌دهد و پاسخ‌هاى روشن و واقعى را از پاسخگو دريافت مى‌کند. بخصوص اگر پاسخگويان بى‌سواد باشند، اين کار ضرورى است.

۲. تکميل پرسشنامه بوسيله پاسخگو. در اين روش، پرسشنامه در اختيار پاسخگو قرار مى‌گيرد تا خودش نسبت به تکميل آن اقدام کند. در اين روش احتمال خطا و بروز ابهام در درک محتواى سؤال‌ها براى پاسخگو وجود دارد. علاوه بر آن ممکن است پرسشنامه بطور کامل تکميل نشود يا اصلاً عودت داده نشود.

۳. تکميل پرسشنامه از طريق ارتباط تلفني. در بعضى از تحقيقات علمى که تعداد افراد نمونه اندک است و همگى تلفن دارند، و محقق نيز نيروى پرسشگر فراوان در اختيار ندارد، يا زمان به وى اجازه نمى‌دهد، ممکن است از روش ارتباط تلفنى استفاده شود و پرسشنامه تکميل گردد.

۴. ارسال پرسشنامه با پست. از اين روش محقق زمانى استفاده مى‌کند که امکانات و نيروى انسانى پرسشگر به تعداد مورد نياز در اختيار نداشته باشد. در اين روش احتمال تکميل نشدن و بازگردانده نشدن پرسشنامه‌ها زيادتر است و محقق بايد براى بدست آوردن حدنصاب پرسشنامه‌هاى مورد نياز دائماً از طريق پست پى‌گير کار باشد و احتمالاً نامه‌هاى جديدى در پيرو نامهٔ اوليه براى پاسخگويان ارسال نمايد. در روش ارسال پرسشنامه از طريق پست بايد نکات زير رعايت شود:

- روى پاکت آدرس گيرنده و فرستنده بطور کامل نوشته شود.

- پرسشنامه و راهنماى آن در پاکت قرار داده شود.

- براى سهولت کار عودت پرسشنامهٔ تکميل شده، پاکت تمبر‌زده‌اى را که روى آن آدرس محقق نوشته شده ضميمه کند تا پاسخگو براى ارسال پرسشنامه ناچار به تهيه پاکت و تمبر نباشد.

- در صورت امکان نامهٔ جداگانه يا کارت يا نشانه‌اى يادگارى بعنوان هديه براى پاسخگو بفرستد. نامه‌‌اى که در پاکت با نام پاسخگو گذاشته مى‌شود، از اهميت زيادى برخوردار است، زيرا متن و لحن آن مى‌تواند در جلب موافقت او براى همکارى و تکميل پرسشنامه و اعادهٔ آن تأثير زيادى داشته باشد.

ب - پيش‌بينى مرجع و مرکز هدايت‌کننده و ناظر. اجراى پرسشنامه عملاً با مشکلاتى همراه است که امکان پيش‌بينى و تدبيرانديشى براى آنها وجود ندارد. در واقع، امور غيرمنتظره‌اى پيدا مى‌شودکه بايد دربارهٔ آنها تصميم‌گيرى شود و پرسشگر راهنمايى گردد؛ براى مثال، امکان دارد افراد نمونه در دسترس قرار نگيرند، يا محيط پرسشگرى داراى موانعى باشد، يا موارد ابهامى در موارد متقابل پرسشگر و پاسخگو بوجود آيد، يا برخى سؤالات منجر به حساسيت و بروز تنش شود، يا حادثه‌اى نظير سيل، طوفان، جنگ، ناامنى و ... کار پرسشگرى را دچار مشکل نمايد؛ بنابراين، بايد مرکز هدايت و نظارتى در کار باشد تا پرسشگران يا مجريان سطوح پايين‌تر بتوانند با سريع‌ترين وسيلهٔ ممکن از مسؤول هدايت و نظارت کسب اطلاع کرده مشکل را برطرف کنند؛ زيرا تصميم‌گيرى دربارهٔ بعضى امور، خارج از صلاحيت پرسشگر است و دخالت او جريان سالم تحقيق را دچار مشکل مى‌نمايد؛ بنابراين، مدير پژوهش بايد مرجع و مرکزى براى هدايت کار و نظارت بر آن با امکانات ارتباطى سريع در سطح مرکز يا سطوح استان و شهرستان پيش‌بينى نمايد.

با ايجاد اين مرکز مى‌توان گروهها يا افراد ناظرى به ميدان و محيط پرسشگرى اعزام نمود تا بر کار پرسشگران نظارت نمايند و از صحت و اعتبار داده‌هاى گردآورى شده و ميزان واقعى بودن آنها اطمينان خاطر پيدا کنند.

ج - پيش‌بينى نحوهٔ ورود به ميدان و محيط پرسشگري. براى ورود به محيط پرسشگرى و تماس با پاسخگو بايد محقق يا پرسشگران، پيش‌بينى‌هاى زير را انجام دهند:

۱. قبل از ورود و برقرارى ارتباط با پاسخگويان مجوزهاى لازم براى تماس با پاسخگويان بويژه دربارهٔ مؤسسات و مراکز دولتى را کسب و نيز موافقت قبلى پاسخگويان را جلب و وقت ملاقات را تنظيم کنند. کليه برگه‌ها و پرسشنامه‌ها و ابزار مورد نياز را تنظيم و کنترل کنند. از همراه داشتن معرفى‌نامه و ارائه به مقامات محلى و جلب همکارى آنها اطمينان حاصل کنند.

۲. در هنگام ورود و شروع پرسشگرى بايد آداب و احترامات لازم را مراعات کنند و مقررات و موازين حاکم بر مؤسسه را رعايت نمايند.

۳. توضيحات لازم دربارهٔ تحقيق، اهداف، نتايج و بويژه تأثيراتى که در جامعه خواهد داشت، ارائه دهند.

۴. از محفوظ ماندن اطلاعات و داده‌ها به آنها اطمينان بدهند.

۵. اعتماد و همکارى پاسخگويان را جلب کنند.

۶. خود را با شرايط فردى و محيطى پاسخگويان هماهنگ کرده، ويژگى‌هاى روحي، فرهنگي، شغلى و اجتماعى آنان را درک کنند.

۷. از همکارى پاسخگويان و نيز مقامات و مسؤولان مؤسسه و مقامات محلّى تشکر کنند.

د - پيش‌بينى اقدامات بعد از مرحله پرسشگري. محقق بايد پيش‌بينى کند که بعد از مرحله پرسشگرى و اتمام کار عوامل اجرايى بايد چه اقداماتى را انجام دهند. اين اقدامات عبارتند از:

۱. گردآورى و تمرکز پرسشنامه‌ها در ستاد مرکزى يا دفاتر و مراکز شهرستان و استان.

۲. بازنگرى پرسشنامه‌هاى تکميل شده و اطمينان از بى‌نقص بودن آنها.

۳. بسته‌بندى و انتقال پرسشنامه‌ها از شهرها و استان‌ها و مناطق و تمرکز آنها در ستاد مرکزى طرح تحقيق

۴. ارسال پرسشنامه‌ها به گروه کُدگذار براى بررسى و در صورت لزوم کُدگذارى آنها.

۵. ارسال نامه‌هاى تشکر براى افراد، مقامات و مسؤولان ذيربط که در جريان پرسشگرى با مجريان همکارى کرده‌اند.

۶. پرداخت حق‌الزحمه‌ها و هداياى مربوط به پرسشگران و کليه عوامل اجرايى و تشکر از آنها.