ترکمن

ترکمن‌ها از جمله ترکان آسياى مرکزى بودند که پس از حمله مغول ويژگى‌هاى نژادى خود را حفظ کرده‌اند. ترکمن‌ها در سرزمين‌هاى مختلف (ايران، خوارزم و بخارا و در قرن ۱۸ در افغانستان) مى‌زيستند. سابقاً قبايل ترکمن اغلب بر سر چراگاه‌ها و مراتع با يکديگر در جنگ و نزاع بودند. اکنون ترکمن‌هاى ايران عمدتاً يکجانشين هستند و در شهرستان‌هاى گنبد و گرگان و بجنورد و تا قوچان استقرار دارند.(طرح عمران منطقه گرگان، مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى دانشگاه تهران، سال ۱۳۴۶ ص ۲۲).

تنها بخشى کوچکى از آنها هستند که به اقتضاءِ معيشت گله‌چرانى زندگى نيمه کوچ‌نشينى دارند، ترکمن‌ها عمدتاً از سه طايفه بزرگ گوکلان (Guklan)، يموت (Yamut) و تکه (TAKKEH) تشکيل مى‌شوند. سرزمين گوکلان‌ها در سمت مشرق دشت و در دامنه کوهستانى تا بجنورد ادامه دارد.(ايلات و عشاير انتشارات آگاه سال ۱۳۶۲ص۲۸) گوکلان‌ها قبل از ديگر گروه‌هاى ترکمن يکجانشين شده‌اند و معيشت آنان مبتنى بر زراعت است و تا حدودى نظام پيشين را از دست داده‌اند و در خانه‌هاى ثابت و پايدار سکونت دارند.

يموت‌ها در بخش شمالى گنبد کاووس، در حاشيه رود اترک استقرار دارند و زندگى آنها بر اساس دامدارى قرار دارد. ترکمن‌هاى دامدار زندگى کوچ‌نشينى دارند واحدهاى مسکونى آنها از آلاچيق ^(۱) يا چادر يا بگويش محلى 'اُى - oy' تشکيل مى‌شود.

(۱) . چادرهائى‌که در ايلات و عشاير ايران مورد استفاده قرار مى‌گيرد دو نوع آن کاملاً مشخص است يکى سياه‌چادر که معمولاً از موى بز ساخته مى‌شود و شکل آن مکعب مستطيل است و داراى گونه‌هاى مختلفى است که بيشتر ايلات از آن استفاده مى‌کنند. نوع ديگر گرد و به‌شکل نيمکره است، به‌نظر مى‌رسد که مرکز اوليه اين نوع چادر آسياى مرکزى است، اين چادر از نمد تهيه‌شده که در ساختن آن موى شتر به‌کار مى‌رود (هنر و مردم شماره ۹۰ ص ۳۰).

سهولت استفاده از آلاچيق، امکان برافراشتن و برچيدن ساده آن متناسب به زندگى کوچ‌نشينى و سکونت موقت است. اُى (oy) کوچک‌ترين واحد اجتماعى ترکمن‌ها است که يک خانواده را دربر مى‌گيرد. هر اُى (oy) معمولاً در کنار 'اوي' ديگر که به خويشاوند ديگر تعلق دارد برپا مى‌شود. از اجتماع چند اوي، اوبه ^(۲) (OBBEH) تشکيل مى‌شود که واحدهاى اجتماعى - سياسى است.

(۲) . در ميان ايل قشقائى هم اصطلاح ابّه (OBBEH) به‌همين مفهوم به‌کار مى‌رود واژه 'بيله' BAILAH 'هم' معادل آن به‌کار مى‌رود، بلوچ‌ها به‌جاى آن واژه هلک HALK يالوگان (LOGAN) و 'يامى تک' MEYTAK به‌کار مى‌برند. (کوچ‌نشينى در ايران ص ۵۵).

در روستاهاى ترکمن‌نشين خانواده‌هاى هر تيره کنار هم با کمى فاصله از واحدهاى مسکونى تيره‌هاى ديگر ساکن هستند. مطالعه ريخت‌شناسى روستاها ترکمن‌نشين بازتاب ويژگى‌هاى زندگى چادرنشينى و عشيره‌اى را بر چهره روستاها نشان مى‌دهد. بدين‌ترتيب که شکل روستاها به‌خاطر نظام چادرنشينى بسيار پراکنده است. واحدهاى مسکونى خانواده‌هاى عشايرى داراى کارکردهاى متعددى است در آلاچيق و مساکن ثابت فعاليت‌هاى دامداري، صنايع دستى انجام مى‌گيرد و محل نگاهدارى محصولات صنايع دستى و توليدات دامى است.(مجموعه مقالات مردم‌شناسى دفتر اول بهار، سال ۱۳۶۲ ص ۸ تا ۸۱). اين ويژگى تنها مربوط به خانواده‌هاى عشايرى نيست بلکه در جامعه روستائى هم که خانواده يک واحد اقتصادى اجتماعى است، واحدهاى مسکونى داراى کارکردهاى گوناگونى است. طائفه 'تکه' که بيشتر اعضاءِ آن از طريق کشت و زرع امرار معاش مى‌کنند از دو طايفه مذکور کوچک‌تر هستند و در نواحى مرکزى ترکمن صحرا بين محل استقرار 'گوکلان‌‌ها' و 'يموت‌ها' سکونت دارند.(مجموعه مقالات مردم‌شناسى دفتر اول بهار، سال ۱۳۶۲ ص ۸۰). بعضى از تيره‌هاى تکه در شمال مراوه تپه هنوز به‌صورت کوچ‌نشينى زندگى مى‌کنند. گروهى از ترکمن‌هاى تکه در 'ترکمنستان شوروى و عده‌اى نيز در - جرگلان - بجنورد زندگى مى‌کنند.(ايلات و عشاير،انتشارات آگاه،سال۱۳۶۲ص ۲۸).

گوگلان‌ها به دو شعبه بزرگ 'تاي' و 'دودورقه' تقسيم مى‌شوند که امروزه آن نظام گذشته تا حدودى از بين رفته است 'يموت‌ها' نيز به دو شعبه : 'آق آتاباي' 'شامل:آق و آتاباى و 'شريف' -و 'جعفرباي' شامل: 'يار علي' و 'نور علي' تقسيم مى‌شوند.امروزه جعفرباى و آق آتاباى به طايفه‌هاى مستقلى مبدل گرديدند. جعفرباى‌ها در بخش (گميشان) در کنار درياى مازندران زندگى مى‌کنند، آتاباى‌ها 'در آق قلعه ( پهلوى دژ سابق)' و آق آتاباى‌ها در حوالى گنبدکاووس به‌سر مى‌برند. آق آتاباى ناحيه چندان بزرگى را در اختيار ندارد ولى از قديمى‌ترين گروه يموت بوده و از لحاظ سياسى بر گروه‌هاى ديگر برترى داشته‌اند. پراکندگى يموت در ترکمن صحرا معلول اين است که پس از ديگر گروه‌هاى ترکمن به‌خصوص گوگلان‌ها به زراعت روى آورده‌اند و هنوز گروهى از آنها زندگى نيمه کوچ‌نشينى و گله‌دارى دارند.(مجموعه مقالات مردم‌شناسى دفتر دوم ايلات و عشاير، سال ۱۳۶۲، ص ۶۱ ).