منابع درباره ابوسعید

منابع قديمى اطلاعات درباره شخص بوسعيد را، بر روى هم، مى‌توان به دو گروه عمده تقسيم کرد، منابع نويسندگان و مورخان غيرخانقاه و منابع مؤلفان وابسته به خانقاه و تصوف: در گروه مؤلفان غيرصوفى مهم‌ترين اطلاعات اگرچه در حد اظهارنظرى اجمالى در باب او و يا نقل سخنى از وى و يا نام پدرانش باشد همان است که در تلخيص اول و تلخيص دوم سياق عبدالغافر فارسي، تاريخ نيشابور او، آمده است و پس از آن انسابِ سمعانى و التحبير فى‌المعجم الکبير از هم او و نيز منتخب مشيخه سمعانى و نيز در مشيخه ابن‌عساکر دمشقى و الفصل فى‌الهواءِ والمللِ ابن حَزم اندلسى و قابوسنامه و معجم‌البدان ياقوت و المنتظم ابن‌جوزى و نيز نقدالعلم و العلماءِ (تلبيس ابليس) از هم او و طبقات‌الشافعيه سبکى و طبقات الشافعيه اسنوى و تبيين کذب‌المفترى از ابن عساکر و التدوين فى ذکر اهل العلم به قزوين از رافعى و آنچه در کتب تذکره يا تاريخ، در دوره‌هاى بعد، غالباً از روى همين منابع نقل شده است و عملاً غيرقابل احصاء به‌نظر مى‌رسد.

و از منابع قديم صوفيه، علاوه بر اسرارالتوحيد و حالات و سخنان - که زندگينامهٔ اختصاصى او است - کشف‌المحجوب هجويرى، مقامات عبدالله انصارى هروى، آثار عين‌القضات همدانى (تمهيدات و نامه‌ها) و کيمياى سعادت و احياء علوم‌الدين از غزالى و ترجمه احياء از مؤيدالدين خوارزمى و روضةالفريقين ابوالرجاء خمرکى چاچى و تذکرةالاولياء عطار و کشف‌الاسرار ميبدى و مرصاد العباد نجم‌الدين رازى و نورالعلوم خرقانى و نيز مقامات خرقانى و سلسلةالاولياء نوربخش و اورادالاحباب و بستان‌القلوب و روضةالقلوب هر دو منسوب به شهاب‌الدين سهروردى و فصل‌الخطاب خواجه پارسا و نفحات‌الانس جامى و خلاصةالمقامات احمد جام و نيز مقامات ژنده پيل از سديدالدين غزنوى و چهل مجلس علاءالدوله و خير‌المجالس، و سير‌الاقطاب و بسيارى کتاب‌هاى ديگر که در باب آنها بحث شده‌ است و اين منابع نيز عملاً غيرقابل استقصا است زيرا در هر کتابى که در تصوف نوشته شده باشد سخنى يا حکايتى در باب او آمده است و آنچه در اينجا، بدان اشاره مى‌شود، کتاب‌هائى است که دست کم سخنى يا مطلبى از وى نقل کرده که يا اصلاً در کتب ديگر وجود ندارد يا در نقل مطلب، جزئيات و خصوصياتى دارد که با آن کتب ديگر متفاوت است.

در کنار منابع قديمى ياد شده، اهمّ تحقيقاتى که معاصران ما در باب بوسعيد انجام داده‌اند به دو رشته قابل تقسيم است کارهاى محققان ايرانى و کارهاى خاورشناسان. اين مجموعه کارها نيز به لحاظ حجم و عناوين کم نيست و نگاهى به فهرست مقالات فارسى ايرج افشار و Index islamicus مجموعه‌اى از مقالات را نشان مى‌دهد که به لحاظ تعداد بسيار است اما در مجموع مقاله‌اى که در آن تکيه بر منابع اصلى شده باشد و در آن استنباط و کشفى وجود داشته باشد به‌ندرت مى‌توان يافت و غالباً تکيه بر شاعرى بوسعيد است و در شاعرى او هم تکيه بر رباعى‌هائى که در قرون متأخر به او نسبت داده‌اند و چون خانهٔ آنگونه تحقيقات از پاى‌بست ويران است، حتى به نقد و رد کردن هم نمى‌ارزد، خوانندگان مى‌توانند به مبحث مربوط به هر بحثى در مطاوى کتاب اسرارالتوحيد مراجعه کنند. از جنبه کلى اينگونه تحقيقات که بگذريم به چند استثناء بايد توجه کرد: در مجموعه کارهاى خاورشناسان به ترتيب تاريخى مهم‌ترين کارها عبارت است از مبحثى که استاد نيکلسون در کتاب مطالعات در تصوف اسلامى^(۱) خويش نوشته و پس از او مقاله استاد هلموت ريتر در چاپ جديد دايرةالمعارف اسلام تحت عنوان ابوسعيد ابى‌الخير^(۲) و پس از او تحقيق گسترده و جامع‌الاطراف استاد فريتز ماير به‌عنوان:

- ابوسعيد ابو‌الخير، حقيقت و افسانه^(۳) که مصداق کاملِ کُلُّ الصَيدِ فى جَوفِ الفرٰى است و از بهترين کارهائى است که خاورشناسان در باب يک شخصيت عرفانى اسلامى تاکنون انجام داده‌اند.

از تحقيقات شرقى و ايرانى معاصران ما در باب بوسعيد بايد از کوشش ارجمند شادروان استاد سعيد نفيسى در 'سخنان منظوم ابوسعيد' ياد کرد که در مقدمه آن به جمع‌آورى اطلاعاتى در باب بوسعيد و خاندان وى پرداخته و سپس به شيوه خاص خودش به جمع‌آورى سخنان منظومى که به ابوسعيد نسبت داده‌اند، همت گماشته است. از بحث معتبر و مستند استاد غلامحسين يوسفى تحت عنوان عارفى از خراسان (در مجلهٔ دانشکده ادبيات دانشگاه مشهد، شماره دوم سال پنجم، تابستان ۱۳۴۸در ديدارى با اهل قلم ج ۱/۲۱۶-۱۷۵) و فصلى که استاد عبدالحسين زرين‌کوب در کتاب جستجوى در تصوف ايران تحت عنوان پيران خراسان نوشته‌اند نيز بايد ياد کرد اينها بود اهَمِ منابعى که در باب شخص ابوسعيد قابل يادآورى است.

R. A. Nicholson. Studies in Islamic Mysticism. Cambridge. 1921

(۱).

که بخشى از آن در مجله سخن سال اول، شمارهٔ ۱۰ - ۹ تحت عنوان ابوسعيد بن ابى‌الخير به‌وسيله استاد منوچهر اميرى تلخيص و ترجمه شده است.

(H.Ritter. Abu Said in EI2 VOL.Lp. 146)

(۲).

(F.meier. Abu Said Abu L-Hair Wirklichkeit und Legende E.G. Brill Leiden 1976)

(۳).