نامی به عمر جهان ۲

نگاهی به جغرافیای تاریخی خلیج فارس

ب _ نام خلیج فارس، همیشه تاریخ همین بوده است

از سده های هفتم و هشتم ق.م تا دوران زایش و بالش دانش جغرافیا همه اكابر و اعاظم علم صوره الارض از جمله آناكسی ماندر، هكاتوس، هرودوت، اراتوستن، هیپارك، پومپونی مله، كراتس مالوس، استرابون، بطلمیوس، مایكروپیوس، ایزیدورسویلی و محمدبن موسی الخوارزمی، ابوزید بلخی، ابن سرابیون، ابن رسته، ابن فقیه، قدامه، ابن فضلان، ابن خردادبه، مسعودی، اصطخری، ابن حوقل، مقدسی، ناصرخسرو، ادریسی، جیحانی، فرازی، بیرونی، ابن جبیر، یاقوت، قزوینی، مستوفی، ابن بطوطه، حافظ ابرو، شرف الدین علی یزدی، ابوالغازی و... و گروهی دیگر دریای جنوبی ایران را تحت عناوین و اسامی: خلیج فارس، خلیج پارس، دریای فارس، بحرالفارس، بحر فارس، سینوس پرسیكوس (Sinus Persicus)، ماره پرسیكوس (Mare Persicus) ، گلف پرسیك (Gulf Persique)، پرژن گلف (گالف) (persian Gulf)، پرزشیر گلف، یاد كرده اند. نگفته نگذریم كه در همین منابع نیز گاهی به خلیج عرب، خلیج بصره، برمی خوریم كه به عنوان حقیقتی جغرافیایی تداعی گر بحر احمر، خلیج قلزم یا دریای سرخ است. این دریا به اعتبار مجاورت و قرابت با شبه جزیره عربستان، به خلیج عربی شهرت یافته و در جغرافیای نوین نیز گاهی به همین نام یاد و خوانده می شود.پرسیس (Persis) یا پرسیكوس (persicus)، كه در جغرافیای غربی به دریای فارس گفته شده و در گستره ای كلی تر كشور ایران را هم فراگرفته است، به نظر لسترنج از اشتباه یونانیان ناشی شده است: «ایالت فارس موطن پادشاهان هخامنشی و مركز دولت آنهاست. یونانیان این ایالت را به نام پرسیس Persis می شناختند و این كلمه را كه فقط اسم آن ایالت بود اشتباهاً بر تمام ایران اطلاق می كردند و این اشتباه یونانیان تاكنون در تمام اروپا باقی و شایع است و ما اروپاییان تمام مملكت ایران را به نام Persia كه مشتق از همان Persis است می خوانیم، در صورتی كه ایرانیان مملكت خود را ایران می نامند و فارس كه همان پرسیس قدیم باشد فقط یكی از ایالت های جنوبی ایران است.»۱۵در اوستا از خلیج فارس به «دریای فراخ كرت» نام رفته است. اگرچه این دریای فراخ كرت كه به كرات در دفاتر مختلف اوستا - به ویژه یشت ها، وندیداد - یاد شده است، مشخصات دریای خزر را تداعی می كند، اما در یك مورد به نظر می رسد كه مراد از «فراخ كرت» به سبب رویكرد دریای هند همان «دریای فارس» باشد: «ای سپیتمان زرتشت، از آن پس تشتر شكوهمند دیگر باره از دریای «فراخ كرت» فراز آید و «ستویس» فرهمند نیز در پس وی برآید. آنگاه مه از آن سوی هند از كوهی كه در میانه دریای فراخ كرت جای دارد برخیزد.»۱۶نگارنده و گزارشگر اوستا در ذیل این مورد خاص می نویسد: «از این عبارت برمی آید كه فراخ كرت دریای جنوبی ایران، یعنی خلیج فارس و دریای عمان است. اما در جاهای دیگر اوستا چنین می نماید كه دریای مازندران است.»

ج _ چند نقشه قدیمی

از این موضوع كه نخستین نقشه كره زمین به چه صورت و توسط چه كسی منتشر شده است، اطلاع دقیقی نداریم. در كتاب خطی جام جم كه توسط فرهاد میرزا نایب السلطنه به سال ۱۲۷۲ ه.ق رونویسی شده است و منبع و مرجعش دانسته نیست، آمده: «یونانیان اختراع نقشه را به آناكسی مندر نسبت می دهند كه او نقشه دنیای عتیق را پانصد و پنجاه سال ق.م كشیده، منتشر ساخت و از یونانیان عرب ها و از عرب ها رومیان اخذ كردند ولیكن ظن غالب آن است كه از یونانیان به ایرانیان رسیده و از ایرانیان در میان اتراك و تاتارهای غربی منتشر شده است... ولی مسلماً نخستین اصلاح و ترتیبی كه در نقشه ها بعد از آناكسی مندر اتفاق افتاده است به استصواب بطلمیوس بوده است....» اما واقعیت جز این است كه چرا كه در میانرودان نقشه های محلی و جهانی كه بر روی لوحه های گلین حك شده و تاریخ آنها به سده ششم پیش از میلاد می رسد، به دست آمده است. سومریان و بابلیان كه پس از آنها برآمدند چنین می پنداشتند كه زمین همچون قرصی بر روی اقیانوس بیكران شناور است. در نقشه جهان نمایی كه از دوران شكوفایی تمدن بابل به دست آمده است زمین به صورت دایره ای كه اطرافش را آب های خلیج فارس فراگرفته نقش شده است. طراحان این نقشه همانند دیگر جهان نگاران سرزمین خویش را در مركز نقشه قرار داده اند و اقالیم خارجی را به صورت مثلث ها و شهرهای دیگر را با دایره هایی بر روی این نقشه مشخص ساخته اند. از سومر باستان نیز نقشه های گلین _ از شهر سومری نیپور _ به دست آمده است كه باستان شناسان از آن در حفریات خود بهره گرفته اند.

۱ _ ج _ خلیج فارس در نقشه هكاتایوس:

از اولین كسانی كه اقدام به ترسیم نقشه جهان كردند، هكاتایوس پسر هگساندروس جغرافیدان اهل ملیته بوده است. هكاتایوس در اواخر سده ششم قبل از میلاد در ملیته _ كه در آن وقت یكی از ایالات حكومت ایران بوده _ به دنیا آمد و در سال ۴۷۵ پیش از میلاد درگذشت. به نظر می رسد كه هكاتایوس و خانواده اش تابعیت ایرانی داشته اند و از این رو می توانسته اند مانند دیگر شهروندان ایرانی به سایر ایالات تابعه و از جمله مصر به آسانی سفر كنند. وی از سوی برخی از پژوهندگان تاریخ علم، پدر جغرافیا لقب گرفته است.در نقشه جغرافیایی كه هكاتایوس ترسیم كرده، زمین به صورت قرصی محصور با اقیانوس تصور و تصویر شده است. در این نقشه دریای خزر و خلیج فارس و دریای سرخ، دریاهایی آزاد و مرتبط با اقیانوس بیكران ترسیم شده اند.

پی نوشت ها:

۱- آرنولد ویلسون؛ خلیج فارس؛ ترجمه محمد سعیدی، ص ۱۱ مقدمه.

۲- ابوریحان بیرونی؛ تحدید نهایات الاماكن لتصحیح مسافات المساكن؛ ترجمه احمد آرام؛ ص ۳۲-۱۸.

۳- ببلوس شهری است كه هنوز خرابه هایش در لبنان باقی است.

۴- هرودوت؛ جلد اول تاریخ هرودوت؛ ترجمه هادی هدایتی، شماره ،۴۵۱ دانشگاه تهران؛ ص ۴۰.

۵- ن.ك به: Golf persique; par, j.j. Berreby. Paye;۱۵۷

۶- جلال آل احمد؛ جزیره خارك در یتیم خلیج؛ تلخیص و نقل به مضمون از صص ۳۴-۳۲.

۷- ن.ك به: استرابون؛ كتاب ،۸ ص ۵۱.

۸- هرودوت؛ پیشین؛ صص ۵۸-۴۰.

* این نكته كه بلاذری همه جا از دریای جنوب ایران تحت عنوان خلیج یا دریای فارس نام برده، بسیار جالب توجه و تعمق است.

۹- بلاذری، احمدبن یحیی البلاذری؛ فتوح البلدان، ترجمه ا. آذرنوش تصحیح فرزان، (بخش مربوط به ایران).

۱۰- ابن حوقل؛ صوره الارض، ترجمه جعفر شعار؛ ص ۷-۴.

۱۱- یاقوت حموی؛ معجم البلدان؛ ذیل لافت.

۱۲- حدودالعالم من المشرق الی المغرب؛ تصحیح منوچهر ستوده؛ ص ۲۰.

۱۳- گی. لسترنج؛ جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، ص ۲۸۲.

۱۴- پیشین؛ ص ۲۸۲.

۱۵- پیشین؛ ص ۲۶۷.

۱۶- اوستا (نامه مینوی آیین زرتشت)، نگارش جلیل دوستخواه، از گزارش ابراهیم پور داود؛ تیریشت، كرده پنجم، ص ۸۲.