بررسی ویژگی های انسان مطلوب نظام آموزش و پرورش در افق چشم انداز ٢٠ساله ـ بخش اول

تحول نظام آموزشی

نظام آموزش و پرورش به طور بالقوه یکی از محوری ترین و تعیین کننده‌ترین نهادها در تحقق مفاد سند چشم انداز توسعه کشور محسوب می‌شود. اما ایفای نقش مناسب در این زمینه مستلزم دارا بودن رهنمودها و خطوط کلی در قالب برنامه جامع توسعه نظام آموزش و پرورش کشور است که از آن تحت عنوان «سند ملی آموزش و پرورش» یاد می‌شود. در عین حال توجه به این واقعیت نیز بسیار حیاتی است که هر برنامه در حوزه نظام آموزش و پرورش کشور در راستای تحقق سند توسعه کشور مستلزم دارا بودن برداشت مشخص در خصوص انسان مطلوب برای نظام آموزشی می‌باشد. به عبارت روشن‌تر نقطه آغاز حرکت به سمت طراحی برنامه جامع توسعه نظام آموزشی و تدوین سند ملی، ترسیم چشم انداز نظام تعلیم و تربیت در ارتباط با انسان مطلوب می‌باشد. براساس مدل اجرایی مطالعه، ترسیم سیمای انسان مطلوب به عنوان گام نخست و در حقیقت قلب فرایند تدوین سند ملی محسوب شده است که بدون تعیین و تکلیف در این زمینه، نمی‌توان عناصر و مولفه‌های مختلف نظام آموزشی را مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار داد.

یکی از اساسی‌ترین وظایف هر نظام تربیتی ارائه تصویری روشن از انسان مطلوب می‌باشد، از آن‌جایی که آموزش و پرورش به عنوان محور توسعه پا یدار، وظیفه تربیت نیروی انسانی مطلوب و ماهر جهت کار و تلاش در بازار پرخطر جهانی و تداوم آموزش آن‌ها را به همراه سایر نهادها و سازمان‌ها به عهده دارد، با تدوین یک سند ملی در مورد توسعه آموزش‌ها می‌تواند نیروی انسانی کشور را برای ورود به عصر دانایی و تبعات ناشی از این ورود در چهار بعد فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آماده کند. سند ملی آموزش و پرورش که همان طرح جامع توسعه آموزش و پرورش در افق ۲۰ ساله می‌باشد و دربردارنده سیاست‌ها و راهبردهایی است که باید در قالب برنامه‌های میان مدت و کوتاه مدت به اجرا گذاشته شود. بنابراین آن‌چه که در راستای سند ملی آموزش و پرورش مسأله اصلی را تشکیل می‌دهد عبارت است از: بررسی ویژگی‌های انسان مطلوب نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران در افق بیست ساله (۱۳۸۴ – ۱۴۰۴).

این طرح در عین حال درصدد تحقق هدف‌های فرعی زیر بوده است:

۱) بررسی ویژگی‌های انسان مطلوب در سایر کشورها، مجامع و سازمان‌های بین‌المللی

۲) بررسی ویژگی‌های منعکس شده در انسان مطلوب در اسناد و مدارک رسمی کشور

۳) بررسی ویژگی‌های انسان مطلوب در آیینه منابع و متون دینی

۴) بررسی ویژگی‌های انسان مطلوب در چشم انداز آینده پژوهی

۵) تلفیق بررسی‌های مطالعات اسنادی در خصوص ویژگی‌های انسان مطلوب.

در راستای هدف‌های عمده و اصلی طرح، مجموعه‌ای از سوالات پژوهشی به شرح زیر مورد توجه قرارگرفته است:

۱) ویژگی‌های قابل استخراج برای انسان مطلوب از مطالعات تطبیقی کدامند؟

۲) ویژگی‌های قابل استخراج از اسناد و مدارک رسمی توسعه کشور برای انسان مطلوب کدامند؟

۳) ویژگی‌های قابل استخراج برای انسان مطلوب از منابع و متون دینی کشور کدامند؟

۴) ویژگی‌های قابل استخراج برای انسان مطلوب از اسناد و مدارک قانونی و مصوب کشورکدامند؟

۵) ویژگی‌های قابل استخراج برای انسان مطلوب ازمطالعات آینده پژوهشی کدامند؟

۶) ویژگی‌های انسان مطلوب نظام تعلیم و تربیت بر اساس تلفیق بررسی‌ها و مطالعات اسنادی چیست؟

● تعریف مفاهیم اصلی طرح

مفاهیم عمده به کار رفته در این پژوهش عبارتند از: انسان مطلوب، نظام آموزش و پرورش و سند چشم انداز

▪ انسان مطلوب و ویژگی‌های آن:

منظور از انسان مطلوب در این پژوهش فردی است که با بهره گیری و استفاده از فرصت‌ها و امکانات نظام آموزشی بتواند با توجه به تغییر و تحولات آینده ویژگی‌ها و مهارت‌های لازم را برای زندگی کسب کند. یا به عبارت دیگر انسان مطلوب دانش آموخته‌ای است که به عنوان برون‌داد نظام آموزش و پرورش محسوب می‌شود. از این رو شناسایی ویژگی‌های محصول یا برون‌داد نظام آموزشی، صرف نظر از مقاطع تحصیلی و ارائه تصویری از آن، منظور اصلی را تشکیل می‌دهد.

منظور از ویژگی‌های انسان مطلوب، ویژگی‌های عمومی است که فرد پس از طی دوره‌های آموزش رسمی از طریق نظام آموزشی کشور کسب می‌کند.

▪ نظام آموزش و پرورش:

در این پژوهش منظور از نظام آموزش و پرورش مجموعه دوره‌های تحصیلی رسمی از پیش دبستان تا پایان دوره متوسطه است.

ـ مفروضات پژوهش

مطالعه حاضر هنگامی انجام شده که بحث درباره پیش فرض‌های مربوط به تدوین ویژگی‌های انسان مطلوب در کمیته مطالعات نظری طرح تدوین سند ملی آموزش و پرورش هنوز آغاز نشده است.

گروه پژوهشی براساس برداشت‌های اجمالی و دیدگاه نظری مورد قبول خود و نیز در قالب بحث‌های انجام شده در گروه‌های متمرکز ( Focus groups) طرح پژوهشی و نیز بحث و تبادل نظر با کمیته ناظر بر پژوهش، موارد زیر را به عنوان پیش فرض‌های تحقیق حاضر پذیرفته است:

۱) نگرش مبتنی بر تربیت اسلامی بر کلیه شئون و ابعاد تربیت در نظام آموزش و پرورش حاکم است.

ابعاد مختلف تربیت، همچون بعد اجتماعی، علمی، میان فرهنگی و ... در چارچوب اهداف و غایات تعلیم و تربیت اسلامی تعبیر و تفسیر می‌شوند. تربیت دینی نیز به معنی یک بعد از ابعاد تربیتی و در کنار ابعاد دیگر مدنظر نیست، بلکه همچون چتری گسترده بر سایر ابعاد، روح تربیت را در برمی‌گیرد؛ هرچند تربیت دینی – اخلاقی (اعتقادی) به معنای خاص نیز با هدف ایجاد ویژگی‌های شناختی، عاطفی و رفتاری در حوزه دینی به طور ویژه مورد توجه و تأکید است. لذا ویژگی‌های مطرح در سایر ساخت‌ها نیز باید با آن‌چه که جزء محکمات تربیت اسلامی است، طراز شود و تعارض‌ها حل و فصل شود.

۲) غایت (هدف اصلی) نظام تربیتی در کشور ایران (با الهام از ارزش‌های دینی، فرهنگی و اجتماعی) پرورش عبد صالح است؛ از این‌رو با بهره گیری منابع متعدد و متنوع برای تدوین ساحت‌ها و ابعاد تربیتی در این مطالعه تلاش می‌شود، این ساحت‌ها، ابعاد و ویژگی‌ها به گونه‌ای بررسی و تحلیل شوند که بتوان اشارات مؤثری برای تهیه سند ملی و به تبع آن طراحی و تدوین اهداف، سیاست‌ها و برنامه‌های آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران از آن‌ها به دست آورد.

۳) تبلور روح دینی از دو طریق صورت می پذیرد:

الف) از طریق مستقیم:

رجوع به آن و منابع دینی برای شناسایی ویژگی‌های انسان مطلوب و استفاده از نتایج آن به عنوان ملاک تشخیص تعارض با یافته‌های سایر منابع.

ب) غیرمستقیم:

از آن‌جا که رجوع به سایر منابع اطلاعاتی و حس استفاده از بصیرت به عمل آمده با مبانی عقل بنیاد دین مبین اسلام، سازگار و هماهنگ است، مطالعه و بررسی سایر منابع نیز در دستور کار مطالعه قرار گرفت تا درک و دریافت از ویژگی‌های انسان مطلوب متناسب با ویژگی‌های عصر و زمان کامل‌تر گردد. همچنین منابع مورد استفاده دیگر یا بعضاً اسناد و مدارکی است که ابتناء بر اسلام به دلیل تعلق به نظام جمهوری اسلامی ایران غیرقابل انکار است (قانون اساسی، سند چشم انداز توسعه کشور).

۴) مجموعه آیات و روایات (متون دینی) راهنمای مفید و چارچوب جامع و اساسی برای شناسایی انسان مطلوب می‌باشد. در مطالعه حاضر، علاوه بر آن‌چه در پیش فرض نخست مبنی بر وجود نگرش مبتنی بر تربیت اسلامی گفته شد، به طور مستقل و به عنوان یکی از منابع اصلی و اساسی، تلاش می‌شود با بررسی متون قرآنی و روایات مرتبط با شناخت انسان و ویژگی‌های او، این تصویر تبیین و ارائه شود.

۵) شناسایی ویژگی‌ها و قابلیت‌های ضروری انسان برای ورود به هزاره جدید دلمشغولی بسیاری از جوامع پیشرفته و در حال توسعه را تشکیل داده است. از این‌رو داده ها و مستندات قابل توجهی در سطح بین المللی برای شناسایی این ویژگی‌ها و انطباق آن‌ها با مختصات بومی ایران وجود دارد. همچنین مجموعه اقدامات عملی و قانونی در سطح کشور در سطح سازمان‌ها و نهادهای اجرایی یا حقوقی رهنمودهای مناسبی را می‌تواند برای شناسایی ویژگی‌های انسان مطلوب فراهم می آورد.

۶) مطالعه آینده نگرانه در کلیه مطالعات چشم انداز انسان مطلوب جاری و ساری است. بررسی ویژگی‌های انسان مطلوب محصول نظام آموزش و پرورش تنها با توجه به واقعیات موجود در محدوده زمانی حاضر صورت نمی‌گیرد، بلکه با توجه جدی به مباحث آینده نگری و به ویژه الهام از فلسفه انتظار که در باورهای دینی از جایگاهی قابل توجه برخوردار است، سیمای انسان مطلوب برای جامعه آینده تشریح می‌شود.

علاوه بر این‌که این مفروضات، در این تحقیق به عنوان پیش‌فرض‌های اولیه و پایه مورد اتکاء بوده‌اند، برای بهره گیری جامع از این ویژگی‌ها، مطالعات آتی طرح تدوین سند ملی باید دو مرحله اساسی را طی کند. این دو مرحله عبارتند از:

۱) نخست، اعتباربخشی میدانی ویژگی‌های ارائه شده ( با مشارکت گروه‌ها ی مختلف ذی صلاح، ذی نفوذ، ذی‌علاقه، ذی‌ ربط و ذی نفع )

۲) دوم، پالا یش، بازنگری و احتمالاً باز تدوین یافته‌های این طرح با توجه به یافته‌های کمیته مطالعات نظری که فلسفه و دکترین حاکم بر سند ملی آموزش و پرورش را ارائه خواهد کرد.

● متدولوژی و ساختار طرح:

در پژوهش حاضر ساختار ویژه‌ای در طرح مورد استفاده قرار گرفته است که ابتدا شکل اجرایی طرح ارائه می‌شود و سپس به شرح هر یک از این مراحل پرداخته می شود:

در بخش مطالعه جهت یابی، پس از تصویب طرح اولیه، فرایند تهیه و تدوین طرح تفصیلی آغاز شد. به عبارت دیگر در مرحله جهت‌یابی، بررسی عمیق‌تری از منابع اطلاعاتی و مستندات در دسترس به عمل آمد و بر مبنای آن طرح تفصیلی ویژه‌ای که در آن جزئیات مطالعه، منابع عمده اطلاعاتی، روش‌های جمع آوری اطلاعات و ... مشخص شده است، تدوین گردید.

در بخش مطالعه اسنادی، اسناد و مدارک تطبیقی، اسناد و مدارک قانونی، اسناد و مدارک توسعه کشور، منابع و متون دینی، آینده پژوهشی و تحقیقات داخلی مورد بررسی قرار گرفت.

۱) در بخش مطالعات اسناد و مدارک تطبیقی، چشم اندازهای آموزش و پرورش در کشورهای مختلف جهان شامل آلمان، ایالات متحده، استرالیا، سوئیس، انگلستان، ژاپن، کانادا، آفریقای جنوبی، کره شمالی، چین، مالزی، عربستان سعودی و مراکش مورد بررسی و ویژگی‌های انسان مطلوب در چشم انداز و مأموریت‌های انجمن های بین المللی تعلیم و تربیت شامل انجمن نیوزیلندی پژوهش در تعلیم و تربیت، شورای بین المللی تبادل محققان، انجمن کانادایی مطالعه آموزش و پرورش، انجمن کانادایی آموزش و پرورش، انجمن اروپایی پژوهش‌های تربیتی، انجمن بریتانیایی پژوهش‌های تربیتی، انجمن بین المللی توسعه مطالعات برنامه درسی، انجمن استرالیایی پژوهش در تعلیم و تربیت، انجمن توسعه پژوهش‌های تربیتی، انجمن نظارت و برنامه ریزی درسی، انجمن استرالیایی مطالعات برنامه درسی، انجمن استرالیایی مطالعات برنامه درسی و ویژگی‌های انسان مطلوب در اسناد و بیانیه‌های سازمان‌های بین‌المللی فعال در حوزه آموزش و پرورش شامل سند کمیسیون آموزش و پرورش برای قرن بیست و یکم- سند آموزش و پرورش برای همه، سند آموزش و پرورش برای توسعه پایدار سازمان ملل متحد، سند سازمان بهداشت جهانی ملل متحد، سند راهبردی توسط علوم و تکنولوژی در کشورهای اسلامی ، سند فراگیری سازی فرهنگ صلح یونسکو، بیانیه هزاره سازمان ملل متحد مورد بررسی قرار گرفتند.

۲) در بخش اسناد و مدارک توسعه کشور، اسناد و مدارک سند چشم انداز بیست ساله سازمان‌ها و وزارتخانه‌های بخشی شامل تجارت و صنعت، فرهنگ و هنر و تربیت بدنی، بهداشت و درمان و تامین اجتماعی، حمل و نقل، آب و کشاورزی، آموزش، ارتباطات و فناوری اطلاعات ، امور دفاعی، امور قضایی، محیط زیست، تعاون و منشور جوانان مورد بررسی قرار گرفتند (قریب به ۴۰ سازمان و وزارتخانه ) و اشارات و دلالت‌های آنها برای نظام آموزش وپرورش تحلیل شد.

۳) در بخش مطالعات آینده پژوهی، محورهای عمده مطالعه، آینده پژوهی، آینده نگری و تعلیم و تربیت، جهانی شدن، جهانی شدن و تعلیم و تربیت، اسلام و آینده نگری، اسلام، آینده نگری و تعلیم و تربیت بودند و فلسفه انتظار، به عنوان مبنای آینده نگری تعلیم و تربیت در ایران بررسی شد.

۴) در بخش مطالعات اسناد و مصوبات قانونی، قانون اساسی، مصوبات و قوانین مجلس، مصوبات و قوانین دادگاه‌ها، سیاست‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، طرح بنیادی نظام آموزش و پرورش، اهداف و مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش مورد بررسی قرار گرفته و ویژگی‌های انسان مطلوب از آن‌ها استخراج شد.

۵) پس از بررسی محورهای ذکر شده در بخش مطالعه اسنادی، تحقیقات انجام شده در ارتباط با ویژگی‌های انسان مطلوب مورد بررسی قرار گرفت. در این بخش مطالعات مشابه یا مرتبط به دقت مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتند.

۶) در بخش بررسی متون و منابع دینی، ویژگی‌های انسان مطلوب نظام تعلیم و تربیت از منظر متون و منابع دینی مورد بررسی قرار گرفت که این بخش از کار توسط گروه دینی به صورت جداگانه بررسی شده است.

● نحوه استخراج اطلاعات از اسناد مطالعه شده

استخراج اطلاعات از اسناد در ارتباط با ویژگی‌های انسان مطلوب به دو صورت انجام شده است:

۱) استخراج ویژگی‌ها با توجه به اشارات مستقیم، در بررسی هر یک از اسناد مورد مطالعه، کلمات، جملات و عباراتی وجود داشت که مستقیماً به ویژگی‌های مورد نظر اشاره می‌کرد.

۲) استخراج ویژگی‌ها با توجه به اشارات غیرمستقیم ( مواردی که به صورت استنباطی عمل شد). جهت استفاده از این شیوه برای استخراج ویژگی‌ها با همکاران طرح پژوهشی و کمیته نظارتی طرح بحث و تبادل‌ نظر شد و در نهایت معیارهایی برای استخراج ویژگی‌ها با توجه به اشارات غیرمستقیم به شرح ذیل مبنای کار قرار گرفت.

الف) عبارات یا جملاتی که خواسته معینی در ارتباط با انسان در آینده مطرح کند.

ب) عبارات یا جملاتی که مشکل یا آسیب معینی در رابطه با انسان مطرح کند.

ج) عبارات یا جملاتی که فقدان یا کمبود اساسی در مورد انسان مطرح کند.

د) عبارات یا جملاتی که ضرورت چیزی در ارتباط با انسان را معین کند.

ه) عبارات یا جملاتی که جهت گیری معینی را مشخص کند.

و) جملاتی که به صورت هدف بیان شده باشد.

● ساختار تشکیلاتی طرح

در طرح حاضر، ساختار تشکیلاتی زیر در طرح طراحی و دنبال شد:

در راستای هدف اصلی طرح که عبارت بود از تولید و شناسایی ویژگی‌های بالقوه برای انسان مطلوب، مطالعات در قالب ۵ محور مطالعات تطبیقی، اسناد و مدارک مصوب و قانونی، برنامه‌های توسعه یا سندهای توسعه بیست ساله در سطح سازمان‌ها و نهادها، مطالعات آینده پژوهی و منابع دینی و مذهبی تحقیقات داخلی انجام گرفت. پس از شناسایی ویژگی‌ها نیاز به طبقه‌بندی و جمع بندی نهایی احساس می‌شد. آن‌چه که به عنوان مسائل اصلی در طبقه بندی یا جمع بندی مطرح شد عبارت بود از:

۱) با توجه به اطلاعات گسترده تولید شده در پنج محور پژوهشی، پدیده‌ای تحت عنوان «کثرت بیش‌از حد اطلاعات مربوط به ویژگی‌ها» دلمشغولی اصلی را تشکیل می داد. به عبارت روشن‌تر دغدغه و چالش اصلی در این‌جا آن بود که چگونه این اطلاعات پراکنده و گسترده در یک چارچوب و قالب منطقی عرضه شود. این مسأله انسجام‌بخشی به یافته‌ها و طبقه‌بندی آن‌ها را ایجاب می‌نمود.

۲) مسأله دوم عبارت بود از این‌که چگونه هر یک از ویژگی‌های اصلاحیت‌های به دست آمده از پژوهش را در یکی از مفاهیم یا طبقات لحاظ کرد، به نحوی که دقت و اعتبار طبقه بندی افزایش یابد و همپوشی‌ها به حداقل برسد؟

۳) مسأله سوم عبارت بود از تلفیق اطلاعات اولیه به دست آمده از پژوهش‌های مختلف در قالب نظام طبقه بندی. با فرض بر این‌که طبقه بندی معینی وجود داشته باشد و یا تدوین شود، چگونه باید ویژگی‌های برخاسته از مطالعات متعدد و متنوع را با یکدیگر تلفیق و درهم تنیده نمود. چند نوع رویکرد برای انجام این مهم می‌توانست به کار گرفته شود؟

پرسش‌های فوق‌الذکر، اگرچه در آغاز تدوین طرح پژوهشی بسیار آسان و بد یهی می‌نمود، اما درعمل، بخش مهمی از زمان و منابع طرح را به خود اختصاص داد. در این راستا جلسات متعددی که به صورت ارائه گزارش در شورای علمی طرح، جلسه با ناظر محترم طرح، جلسه با مسئول محترم طرح تدوین سند و نیز جلسات متعدد با مدیران زیرطرح‌های پژوهشی برگزار شد، به تدریج منطق و چارچوب معینی را برای ارائه نتایج پژوهش ترسیم نمود.

● ساختار طبقه بندی ویژگی‌ها

با عنایت به ماهیت طرح پژوهشی، دو رویکرد متفاوت را می‌توان برای دسته‌بندی ویژگی‌های مختلف انسان مطلوب مورد استفاده قرار داد. در رویکرد اول، طبقه بندی خاصی را از بین طبقه بندی‌های مختلف ارائه شده در تعلیم و تربیت، جامعه شناسی، روان شناسی و ... بپذ یریم و بر مبنای آن ویژگی‌ها و صلاحیت‌های استخراج شده را دسته بندی نمائیم. در رویکرد دوم، باور بر این است که هر بستر یا مطالعه معین، طبقه بندی معینی را دنبال می‌کند. به عبارت روشن‌تر هر طبقه‌بندی خود دارای فلسفه و مبنای معینی است. از این‌رو در مطالعه حاضر باید طبقه بندی ویژه‌ای عرضه شود و در آن مؤلفه‌های عمده شکل دهنده این ساختار طبقه بندی عرضه شود.

با عنایت به تفاوت عمده طرح پژوهشی حاضر (رویکرد آینده نگرانه) با سایر مطالعات و پژوهش‌های مشابه، نظر اصلی گروه‌های پژوهشی بر دستیابی به ساختار خاصی در طبقه‌بندی ویژگی‌ها بود. به عبارت روشن‌تر، مکانیزم دستیابی به ساختار طبقه بندی در طرح حاضر با استفاده از معیارها و مؤلفه‌های زیر بوده است:

۱) بهره گیری از رویکرد استقرایی:

پژوهش حاضر و زیرطرح‌های پژوهشی آن اساساً با نوعی نگاه استقرایی به موضوع سازمان یافته بودند که در آن یکایک اسناد، مدارک، مصوبات ... مورد بررسی قرار گرفت و بر مبنای این بررسی‌ها، ویژگی‌های عمده شناسایی شدند. این رویکرد در ساختار طبقه بندی نیز مورد تأکید قرار گرفت. به عبارت روشن‌تر طبقه بندی موردنظر از طریق مفهوم پردازی ( Conceptualization) ویژگی‌ها و صلاحیت‌های استخراج شده در مطالعات مختلف به دست آمده است. بنابراین رویکرد عمده در دستیابی به نظام طبقه بندی در طرح حاضر، رویکرد استقرایی یا حرکت از جزء به کل بوده است.

۲) بهره گیری از تحقیقات داخلی:

پس از انجام مطالعات اسنادی در قالب ۵ محور، تمامی تحقیقات موجود در زمینه ویژگی‌های انسان مطلوب مورد بررسی قرار گرفت که در مجموع شامل ۹ تحقیق می‌شد و هر کدام از این تحقیق‌ها به نحوی در ارتباط با طرح حاضر بودند. اهداف و محورهای تحقیقات داخلی مورد بررسی قرار گرقت و در نظام طبقه بندی در طرح حاضر از آن‌ها استفاده شد که جدول زیر به طور خلاصه اطلاعاتی را راجع به تحقیقات انجام شده در اختیار می‌گذارد.

۳) توجه به ابعاد زندگی:

از آنجا که قصد اصلی سند چشم انداز بیست ساله نظام تعلیم و تربیت، به ویژه طرح ویژگی‌های انسان مطلوب به دنبال شناسایی کیفیت‌ها و صلاحیت‌هایی است که باید در دانش آموختگان نظام آموزشی برای زیست مؤثر در بیست سال آینده متجلی گردد، توجه به زندگی و ابعاد آن می‌تواند راهنمای مناسبی باشد. به عبارت دیگر به عنوان یک مؤلفه قابل توجه، می‌توان ابعاد زندگی آدمی در افق بیست ساله را مد نظر قرار داد و از آن برای کشف و یا خلق یک نظام طبقه‌بندی کمک گرفت.

۴) توجه به برداشت جدید از مفهوم سواد (سواد چندگانه):

مؤلفه راهنما و مؤثر دیگر در طبقه بندی حاضر، عنایت ویژه به ساحت‌های تربیتی یا آن‌چه که ناظر بر ابعاد تربیت است، می‌باشد. بر مبنای برداشت‌های نوین، کار اصلی نظام آموزشی، تربیت یا یاد دادن سواد به دانش آموزان است. سواد (Literacy) مفهومی است که به ویژه در سالیان اخیر متحول شده و بسیار فراتر از مفاهیم سنتی آن همسان ساحت‌های تربیت مفروض شده است. با عنایت به این مؤلفه است که می‌توان از سواد علمی، سواد سیاسی، سواد اجتماعی و ... سخن گفت. برای شرح بهتر موضوع، مفهوم سواد به طور دقیق‌تر بحث می‌شود.

● مفهوم سواد:

از سواد، تعاریف مختلف و گاه متضادی ارائه شده است. برخلاف تصور، مفهوم سواد مفهومی گیج کننده و در عین حال بحث انگیز به شمار می آید. به طور کلی تعاریف مختلف سواد را می‌توان در قالب دو رویکرد متفاوت مورد بررسی قرار داد:

۱) رویکرد خودگردان ( Literacy ) یا سنتی:

یونسکو در سال ۱۹۵۰ سواد را به عنوان اکتساب دانش و مهارت‌های خواندن و نوشتن تعریف کرده که فرد را قادر می‌کند در تمام فعالیت‌های فرهنگی یا گروهی مشارکت کند (Autonomous Approach of Literacy) (بیکر، ۱۹۹۴). در این برداشت، سواد به عنوان خواندن و نوشتن در نظر گرفته می شود (استریت، ۱۹۸۴) با سواد بودن نیز به معنای دارا بودن قابلیت استفاده از مواد و متون مکتوب و نیز مهارت‌های فنی مرتبط با رمزگردانی و رمزگشایی است (سیندر، ۲۰۰۵). براساس این دیدگاه، هنگامی که افراد باسواد می‌شوند، می‌توانند از آن برای یادگیری‌های بعدی استفاده کنند و یا در زندگی روزمره از آن بهره گیرند (استریت، ۱۹۸۴ ). چنین برداشتی از سواد، به رویکرد خودگردانی تعبیر می‌شود. بر پایه این دیدگاه، سواد امری فاقد جهت گیری است و می‌تواند برای هر نوع هدفی، خوب یا بد، و شخصی یا جمعی به کار رود.

۲) رویکرد اجتماعی ـ فرهنگی سواد ( Socio – Cultural Approach of Literacy):

در طی دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ رویکرد دیگری از سواد ارائه شد که امروزه در رشته تعلیم و تربیت مورد پذیرش است. در این دیدگاه، سواد به مجموعه‌ای از قابلیت‌ها اشاره می‌کند که بسیار فراتر از خواندن و نوشتن است (استریت،۱۹۸۴ ، ص۱) و به جای آن‌که مبتنی بر خواندن و نوشتن متون مکتوب باشد، دارای اشکال و ابعاد مختلف است. علاوه بر این اساساً این قابلیت‌های چندگانه کاملاً متأثر از بعد اجتماعی – فرهنگی هر جامعه است. به سخن روشن‌تر متأثر از ارزش‌ها، اهداف و آرمان های یک جامعه است و نمی‌تواند فاقد جهت‌گیری باشد. براساس این رویکرد، سواد مشتمل بر مجموعه‌ای از قابلیت‌های متنوع و چندگانه است (باربالز، ۱۹۹۷).

آیزنر، اندیشمند شهیر حوزه برنامه درسی بر این باور است که مفهوم سواد در برداشت جدید و وسیع آن‌که متأثر از دیدگاه تکثرگرایی شناختی بوده، بسیار وسیع‌تر از خواندن و نوشتن است. از این‌ رو، سواد می‌تواند شامل رمزگردانی و رمزگشایی اطلاعات در هر شکلی از بیان معنی که بشر برای انتقال معنا به کار می‌گیرد، باشد. به عبارت روشن‌تر سواد آموزی چندگانه یا چندبعدی باید در دستور کار قرار گیرد (آیزنر، ۱۹۹۴).

با پذیرش تلقی جدید از سواد به عنوان مجموعه‌ای از قابلیت‌ها، طبقه بندی‌های مختلفی نیز برای این امر از سوی صاحبنظران عرضه شده است. بیانیه رسمی یونسکو در راستای « دهه سواد سازمان ملل متحد » ( ۲۰۱۲-۲۰۰۳) برداشت جدید سواد را مطرح کرده است. در این بیانیه سوادهای چندگانه و چند بعدی مورد توجه قرار گرفته است (شیفر، ۲۰۰۳ ). از دیدگاه یونسکو، سواد دیگر به معنای خواندن و نوشتن صرف نیست؛ بلکه به معنای قابلیت‌ها و توانمندی‌های متعددی است که در قلب آن قابلیت های ارتباطی قرار دارد. برای مثال «گرین و لانک شایر» انواع سواد یا قابلیت‌های مرتبط را به شرح زیر طبقه‌بندی کرده‌اند (گرین، ۱۹۹۸؛ لانک شایر،۱۹۹۷):

۱) بعد عملیاتی:

به معنای قابلیت مرتبط با زبان – توانایی خواندن و نوشتن در زمینه‌های مختلف.

۲) بعد فرهنگی:

قابلیت مرتبط با نظام معانی. یعنی فهم مسائل با توجه به زمینه های آن.

۳) بعد انتقادی:

به معنای جامعه‌پذیرشدن و نقد و بررسی اجتماعی. به عبارت روشن‌تر توانایی مشارکت در امور اجتماعی و نیز تلاش در جهت اصلاح و بهبود آن.

تلقی سواد به عنوان مجموعه‌ای از قابلیت‌های چندگانه که بسیار فراتر از برداشت سنتی آن است، از سوی بسیاری دیگر از اندیشمندان و سازمان‌های رهبر در حوزه تعلیم و تربیت نیز به کار گرفته شده است. برای مثال مؤسسه علوم تربیتی وابسته به وزارت آموزش و پرورش ایالات متحده امریکا مجموعه سوادهای ضروری برای قرن بیست و یکم را در قالب موارد زیر نشان داده است: (NCREL, ۲۰۰۳ )

سواد اقتصادی ( Economic Literacy) ، سواد فناوری (Technological Literacy) ، سواد بصری (Visual Literacy) ، سواد اطلاعاتی ( Information Literacy) ، سواد چند فرهنگی (Multicultural Literacy)، سواد بین شخصی، سواد جهانی (Communicative Literacy)، سواد ارتباطی Self Direction )Literacy )، سواد خودراهبری (Literacy in New Millennium) و مانند آن.

وزارت آموزش و پرورش، علوم و کارآموزی استرالیا نیز در بیانیه‌ای تحت عنوان «سواد در هزاره جدید»(Historical Literacy) قابلیت‌های چندگانه را به عنوان برداشت جدید از سواد مطرح کرده است. طبقه بندی سواد تحت عنوان سواد تاریخی (Ethical Literacy) ، سواد اخلاقی(Cultural Literacy)، سواد فرهنگی (Cultural Literacy)، سواد اقتصادی، سواد سیاسی – اجتماعی (Socio – Political Literacy) ، سواد محیطی (Environmental Literacy) و سواد بهداشتی (Health Literacy ) نیز مؤید برداشت جدید از سواد است ( کوجوس، ۲۰۰۵).

به همین سان مؤسسه بین‌المللی برنامه‌ریزی آموزشی (IIEP) انواع مختلف سواد را تحت عنوان سواد مذهبی (Religious Literacy)، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و شخصی (Personal Literacy) مدنظر قرارداده است ( آرچر، ۱۹۹۸).

همان‌طورکه ملاحظه می‌شود، این برداشت از سواد برداشتی جدید و درعین حال متداول در ادبیات، پیش‌بینی قابلیت‌های موردنیاز در قرن بیست و یکم است. در پژوهش حاضر نیز این برداشت وسیع از سواد مدنظر می‌باشد.

۵) استفاده از گروه‌های متمرکز:

بر مبنای داده‌های در دسترس در راستای مؤلفه‌های فوق الذکر جلسات متعددی که با مدیران علمی طرح صورت گرفت، طبقه‌بندی‌های متفاوتی از سوی مدیران طرح پژوهشی برای ویژگی‌ها بیان شد. این طبقه‌بندی‌ها به قرار زیر می‌باشند.

۶) اعتباربخشی در کمیته نظارت:

ساختار طبقه‌بندی تنظیم شده در گروه نظارتی در جلسات متعدد مورد بحث و بررسی قرار گرفت و به تصویب رسید.