اعتدال در رفتار و گفتار

راه و رسم اعتدال کوتاهترین و استوارترین راه تربیت است و سلامت فرد و جامعه در گرو تربیتی متعادل است. زیرا هر گونه انحراف از اعتدال و افراط و تفریط در صفات و اعمال و رفتار، انحراف …

راه و رسم اعتدال کوتاهترین و استوارترین راه تربیت است و سلامت فرد و جامعه در گرو تربیتی متعادل است. زیرا هر گونه انحراف از اعتدال و افراط و تفریط در صفات و اعمال و رفتار، انحراف از حق است. لذا حکما اساس اخلاق را در اعتدال در خویها و صفات می‌دانند و برای نجات و رستگاری انسان و رساندن او به سعادت، راه اعتدال را توصیه می‌کنند.

مرحوم علامه طباطبایی در این باره چنین می‌فرمایند: "کمتر فسادی در عالم ظاهر می‌شود و کمتر جنگ خونینی است که نسلها را قطع و آبادیها را ویران سازد که منشاء آن اسراف و افراط در استفاده از زینت و زرق نبوده باشد، چه انسان طبعاً این طور است که وقتی از جاده اعتدال بیرون شد و پا از مرز خود بیرون گذاشت کمتر می‌تواند خود را مهار کند و به حد معینی اکتفا نماید. بلکه مانند تیری است که از کمان بیرون شود، تا آخرین حد قدرتش جلو می‌رود و چون چنین است سزاوار است که همه وقت و در همه امور در زیر تازیانه تربیت مهار شود".

جهت‌گیری تربیت قرآنی بر این است که انسانی تربیت کند که در همه ابعاد و امور زندگی متعادل باشد، و از مرزهای اعتدال خارج نشود. در داستانهای تربیتی قرآنی نیز ابعاد گوناگون اعتدال در قالب تصاویری بدیع و زیبا ارائه شده است. لقمان حکیم در مقام یک مربی آگاه و پدری دلسوز، اندرزهایی جامع و سودمند برای فرزندش و سایر فرزندان ایراد نموده که به عنوان یک منشور تربیتی می‌تواند راهگشای خوبی در جهت هدایت و ارشاد همگان قرار گیرد. یکی از توصیه‌های اخلاقی لقمان دعوت به اعتدال در رفتار و گفتار است. آنجا که می‌گوید: "واقصد فی مشیک و اغضض من صوتک"(لقمان:۱۹) پسرم در راه رفتنت میانه‌رو باش و در سخن گفتنت نیز اعتدال را رعایت کن و از صدای خود بکاه و فریاد مزن". ‏

ممکن است سئوال شود که چرا لقمان روی یک کار جزئی مثل راه رفتن تکیه می‌کند و به فرزندش دستور می‌دهد که در راه رفتن میانه‌رو باشد. در پاسخ باید گفت: صفات و روحیات بد و نیک انسان غالباً از خلال کارهای جزئی او آشکار می‌شود. چه بسا نحوه لباس پوشیدن شخص، یا کیفیت امضای فردی و ... نمایانگر روحیات او باشد، و هرگز نباید نسبت به این کارهای جزئی با دیده بی‌اعتنایی بنگریم.

زیرا چه بسا کارهای جزئی و کوچک نشان دهنده کانونی از فساد در درون انسان باشد که به این شکل جوانه زده است. جوشهای مختصر یا دملهای کوچکی که در اطراف بدن نمایان می‌شود هر چند جزئی و کوچکند اما همین‌ها از نظر یک پزشک نشان‌دهنده چرکهای عظیم درونی است که در میان خون لانه گزیده‌اند و خود را از این طریق نشان می‌دهند. البته مقصود از "مشی" در آیه را می‌توان مفهومی عام و گسترده‌تر از راه رفتن معمولی دانست و آن را به معنای تمامی رفتارها و کردارها و روش و منش آدمی معنا کرد که بر این اساس رعایت اعتدال در هر یک از حالات و رفتارهای انسان امری است پسندیده و تنها از این طریق انسان به سرمنزل مقصود راه خواهد یافت. در آیه دیگری آمده است: "و لا تطع من اغفلنا قلبه عن ذکرنا و اتبع هواه و کان امره فرطا"(کهف:۲۸) و از کسی که قلبش را از یاد خود غافل ساختیم، اطاعت نکن، همان که از هوای نفس خود پیروی می‌کند و کارهایش افراطی است.

به این ترتیب قرآن کریم اعتدال در رفتار را ارزش، و افراط و زیاده‌روی را ضد ارزش معرفی نموده است و کسانی را که از حد اعتدال پا فراتر نهاده‌اند و در مسیر افراط و اسراف گام نهاده‌اند، هم شان هوی پرستان معرفی می‌کند. ‏

برگرفته از: اصول تربیتی در داستانهای قرآن، حمید محمد قاسمی، صص۲۶۳-۲۶۹‏