خیام نگاه فیلسوفانه به عالم دارد

خیام را باید فیلسوف ریاضیدان و شاعر برجسته و بی همتای مشرق زمین دانست که جهان بینی و تفکرش مایه خرد ورزی متفکران بسیاری در سراسر عالم است

خیام را باید فیلسوف ریاضیدان و شاعر برجسته و بی همتای مشرق زمین دانست که جهان بینی و تفکرش مایه خرد ورزی متفکران بسیاری در سراسر عالم است. او در تمامی آثارش و با تمامی احساسش، سعی بر این دارد که خود آگاهی را در انسان تقویت کند. خیام با روشنگری اندیشمندانه خویش، رندانه، به نفی وسیله قرار دادن انسان در جهت اشاعه افکار ارتجاعی مذهبی می پردازد. او انسان را به درک علت وجودی خود،بازیافتن خود و سیطره منطق و عقل بر زندگی، فرا می خواند.

اما چگونگی فهم تفکر خیام از طریق رباعیاتش نه کار هر کس و هر متفکری است; این فهم، درک وسیع و قدرتمندی را طلب می کند، از این رو برای پرسش از چرایی تفکرات این شاعر در روز بزرگداشت او به سراغ یکی از متفکران ایرانی، دکتر "رضا داوری اردکانی" استاد فلسفه و رئیس فرهنگستان علوم ایران رفتم تا در گفت وگویی کوتاه برداشت های متفاوت از تفکرات این شاعر فیلسوف را بررسی کنیم. این گفت وگو را با هم می خوانیم:

از تفکر در اشعار خیام بگویید و این که نگاه او به عالم چگونه بوده است؟

چیزی که معمولا تصور می شود چه در اندیشه مخالفان چه موافقان خیام این است که اکثرا میان زبان علم و شعر را اشتباه می کنند چرا که خیام از جامع ترین دانشمندان است. او دانشمند، منجم، مورخ، پزشک، فیلسوف و شاعر است.

او فقط رباعی گفته و این مهم است چون دیگر شاعران در کنار رباعی، غزل و سبک های دیگر نیز کار کرده اند او در واقع عالم خود را بیان کرده و از احوال خود گفته است. او به زبان حال حرف زده و ما باید بین زبان حال و قال تفاوت بگذاریم و اینکه گاهی از اشعار خیام برداشت نهیلیسم انگارانه یا لاابالی گری متوجه می شوند به این معنا است که آنها در این اشعار خوب تفکر نکرده اند. سوال من این است که آیا یک دین دار نباید به مساله قضا و قدر فکر کند و راجع به آن بحث کند؟ در واقع شعر های او یک نزاع دردمندانه با متکلم است. مرحوم استاد محمد تقی جعفری شکایت می کند و این قطعه از شعر را که می گوید:

یک چند ز کودکی به استاد شدیم

یک چند به استادی خود شاد شدیم

پایان سخن بشنو که ما را چه رسید

از خاک در آمدیم و بر باد شدیم

او می گوید چرا خیام باید بگوید ما که از خاک برآمده ایم بر باد شده ایم و این تفکر را نمی پسندید ولی باید گفت آنچه بر باد می رود عقلانیت ما است و اگر به زبان شاعر خوب دقیق شویم می بینیم که یک نگاه علمی و فیلسوفانه به عالم دارد و ما حتی نگاه علمی او را در نوروزنامه ای هم که سروده می توانیم ببینیم که هم تاریخی است هم نجومی اما وجه قالب خیام شاعری او است. خیام هم فیلسوف است و هم شاعر که به اعتقاد من این دو در خیام یکی است.

در جایی می گوید:

خیام که خیمه های حکمت می دوخت

در کوزه غم فتاد و ناگاه بسوخت

مقراض اجل طناب عمرش ببرید

دلال قضا به رایگانش بفروخت

خیام شاعری است که خیمه های حکمت را می دوخته و در اشعارش به جهان بشری به دیده عبرت می نگرد و به آن بها نمی داده. در رباعیات خیام وجود بشر مطرح می شود و او معمای وجود آدمی را می گشاید که گاهی هم ما از باز شدن این معما ها خوشمان نمی آید.

آیا مرگ آگاهی در اشعار خیام وجود دارد؟

بله او هم مانند دیگر شاعران بزرگ مرگ آگاهی و انسان را محفوف به عدم می داند. او مرگ را چیز جدایی از انسان نمی داند بلکه بشر را در یگانگی با مرگ می بیند.

بعضی خیام را هیچ انگار می دانند و اشعار او را در وصف پوچی به حساب می آورند آیا چنین دیدی درست است؟

بنده اصلا همچین دیدی که خیام هیچ انگار است را قبول ندارم، شاعر هیچگاه هیچ انگار نیست شاعر تعقلات و آزادگی را وصف می کند و متفکر است و البته فیلسوف.

آیا رندی گری را همچون حافظ برای سعدی هم می توان وصف کرد؟

خیام نیز رند بوده اما اینجا جای توضیح دارد که رندی را به معنای اجتماعیش نباید تلقی کرد. رند را همان گونه که حافظ وصف می کند درجه ای است فرا تر از زاهدی چرا که زاهد غرور دارد و این غرور نمی گذارد که زاهد راه به جایی ببرد. با این توصیف از رندی گری باید بگویم که خیام هم رند بوده.

تاثیرات خیام بر شاعران بعد از او چگونه است؟

تاثیرات خیام بر دیگر شاعران مساله عظیمی است که باید تحقیق و بررسی شود و اکنون که من بخواهم راجع به آن بگویم و نقد کنم کاری دشوار است اما به این صورت است که در شعر تقلید وجود ندارد بلکه ما در شاعران هم کلامی را می بینیم و در واقع شاعران با هم همکلام می شوند و اینکه گاهی اشعار مشابه یا هم معنی می بینیم به خاطر هم کلامی بین شعرا است اما بیان اینکه تاثیر و تاثر آنها از همدیگر چقدر است بسیار سخت است.

نویسنده : زهرا سلیمانی