هنوز حرکت می کند

ظهور گالیله, آغاز ویرانی جهان زمین مدار

گالیلئو گالیله ۱۵ فوریه ۱۵۶۴ در شهر پیزای ایتالیا به دنیا آمد. گالیله در نوجوانی می‌خواست مسیر کلیسا و کشیش شدن را در پیش بگیرد اما به توصیه پدرش که موسیقی دان قابلی بود، رهسپار دانشگاه پیزا شد تا پزشکی یاد بگیرد. گالیله در دانشگاه چیزی از پزشکی یاد نگرفت اما در عوض به مطالعه ریاضیات پرداخت و شیفته آن شد. پیشرفت او در ریاضیات به حدی بود که سال ۱۵۸۹ توانست به عنوان استاد ریاضیات در همان دانشگاه مشغول به کار شود. سه سال بعد به دانشگاه پادوا رفت و به تدریس هندسه، مکانیک و نجوم پرداخت. گالیله تا سال ۱۶۱۰ در این دانشگاه ماند، بیشترین دستاوردهای علمی و تحقیقاتی او نیز مربوط به همین دوره است. گالیله در ۸ ژانویه ۱۶۴۲ و در سن ۷۷ سالگی درگذشت. در سال ۱۶۱۰ انتشار یافته‌های علمی گالیله در تایید نظریه کوپرنیک مبنی بر ثابت نبودن زمین و گردش آن به دور خورشید باعث شد تا از سوی کلیسا احضار شود و مورد بازجویی و تفتیش عقاید قرار گیرد. این نظریه از دو جهت کلیسا را زیر سوال می‌برد: نخست این که مخالف نص کتاب مقدس بود و و دیگر این که با نظریات ارسطو که کلیسا حامی آن بود، همخوانی نداشت. گالیله پس از محاکمه‌های طولانی سرانجام مجبور شد توبه نامه‌ای با این مضمون را امضا کند، شد: «در پنجاهمین سال زندگی در برابرتان به زانو درآمده‌ام و در حالی که دستم بر کتاب مقدس است، توبه می‌کنم و این دعوی عاری از حقیقت که زمین در حرکت است را انکار و تکفیر می‌کنم.» گالیله شش سال پس از این ماجرا رسما از تدریس نظریه کوپرنیک در دانشگاه منع شد و تا سال‌ها بعد مرتب مورد بازخواست کلیسا قرار می‌گرفت. سرانجام گالیله خلاف اعتقاد درونی‌اش، مجبور شد به درستی نظریه ارسطو و این که زمین مرکز جهان است، اعتراف کند. گالیله در پیدایش شیوه علمی در تحقیق نقش مهمی داشت. به باور گالیله «بدون ابزار شناخت علمی نمی‌توان به علم دست یافت.» او معتقد بود که برای شناخت علمی به جای گمانه زنی، باید هر چیز را اندازه‌گیری کرد و آنچه که نمی‌توان اندازه گرفت را نیز باید قابل اندازه‌گیری کرد. او می‌نویسد: «قانون طبیعت با زبانی مادی نوشته شده است.» گالیله در سال ۱۶۰۹ نخستین تلسکوپش را با ترکیب کردن چند عدسی ساخت. گالیله نخستین کسی بود که چهار قمر سیاره مشتری را رصد کرد. او با رصد کهکشان راه شیری دریافت که تعداد ستارگان این مجموعه بیش از آن است که قابل شمارش باشد. گالیله نخستین کسی بود که جزئیات سطح ماه را با تلسکوپ مشاهده و ثبت کرد. وی همچنین دریافت که نور ماه حاصل انعکاس نور خورشید است نه خود ماه. با توجه به این که امسال دویستمین سالگرد تولد چارلز داروین است و تمام توجهات به سوی این بزرگمرد تاریخ علم جلب شده، احتمال آن می‌رود که بسیاری از ما چهارصدمین سالگرد یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ علم را از یاد ببریم: نخستین باری که گالیله از دریچه تنگ تلسکوپش به آسمان نگریست و به شواهدی خدشه ناپذیر دال بر گردش زمین به دور خورشید، دست یافت. البته از قبل قرار بود که در سال ۲۰۰۹ سال جهانی نجوم، دو نمایشگاه بلند مدت با هدف بزرگداشت گالیله برگزار شود که هر دو کارشان را آغاز کرده‌اند. این نمایشگاه‌ها که در فلورانس (از ۲ اسفند ۸۷ تا ۲۷ مرداد ۸۸) و در فیلادلفیا (از ۸ فروردین تا ۱۷ شهریور ۸۸) و با همکاری انستیتو و موزه تاریخ علم (IMSS) برگزار می‌شوند، مجموعه‌های ارزشمندی از آثار و ابزارهای کار گالیله را در معرض دید همگان قرار می‌دهند. شاید جالب‌ترین اثر دیدنی در نمایشگاه فلوریدا که تحت عنوان «گالیله، مدیچی و عصر اخترشناسی» در انستیتو فرانکلین برگزار شده یکی از دو تلسکوپ باقیمانده از گالیله باشد. کسی چه می‌داند، شاید این همانی باشد که آن شب گالیله هنگام پی‌بردن به حقیقت گردش زمین به دور خورشید در دست داشت. نمایشگاه فلورانس که با عنوان «گالیله: تصاویر جهان از روزگار باستان تا تلسکوپ» کارش را کمی زودتر آغاز کرده است نیز توسعه اخترشناسی از مصر باستان و بین‌النهرین تا جهان جدید گالیله را با جزئیات کامل به نمایش خواهد گذاشت.

پائولو گالوتزی (P.Galluzzi) مدیر IMSS راهنمای تصویر جامعی از تصورات بشر در باره طبقات آسمان، نقاشی روی لوح‌های گلی، دست نوشته‌ها، نقاشی‌ها و نقشه‌ها همچنین مجموعه قابل‌توجهی از ابزارهای علمی شامل دیگر تلسکوپ باقی‌مانده از گالیله را گرد هم آورده است تا در نمایشگاه فلورانس به مشتاقان تاریخ علم عرضه شود. شک نکنید که ساعت‌های خورشیدی، اسطرلاب‌ها، کره‌های سماوی و دیگر ابزارهای به نمایش درآمده در این دو نمایشگاه، اشیایی بی‌نهایت زیبا هستند که هر بازدیدکننده‌ای را به سفری خاطره‌انگیز در تاریخ علم خواهد برد. البته در این میان از جذابیت‌های بی‌نظیری مثل پرده نقاشی با مضمون اخترشناسی متعلق به کلیسای جامع «تولدو» در اسپانیا همچنین نقاشی بسیار زیبای منسوب به کارگاه یان الدر (J.Elder) نقاش هلندی قرن شانزدهم به هیچ وجه نباید غافل شد. نمایشگاه فلورانس به تمام معنی نمایشگاهی آموزنده است، برای مثال در این نمایشگاه نسخه بازسازی شده کاملی از «مکانیزم آنتیکیترا» (Antikythera mechanism کهن‌ترین ابزار پیچیده اخترشناسی که در قرن اول یا دوم پیش از میلاد ساخته شده بود) به نمایش گذاشته شده است. در کنار این مکانیسم بازسازی شده، فیلمی نیز پخش می‌شود که نحوه کار این دستگاه برای محاسبات اخترشناختی مختلف از جمله تقویم مصری، انقلابین و اعتدالین، مراحل خورشید و ماه، دوایر حرکت وضعی و انتقالی پنج سیاره منظومه شمسی و ماه گرفتگی‌ها و خورشید گرفتگی‌ها را نشان می‌دهد. در اقدامی مبتکرانه و بی‌نهایت جالب، بسیاری از راهنماهای بصری به کار رفته در نمایشگاه به شکلی طراحی شده‌اند که بازدید کننده‌ها را به سوی خیره شدن به طرف بالای سرش سوق می‌دهند، جایی که نورپردازی‌های بی‌نظیر نقش بسته بر سقف سالن‌ها آنها را به دنیای دیگری خواهد برد: آسمان شب از نگاه آشوری‌ها و بابلی‌ها، تصور قرون وسطایی از زودیاک همچنین تفاوت‌های میان چشم‌انداز قطبی، استوایی و جینومونیک آسمان. در بخش تاثیرگذار و بسیار جذاب اخترشناسی اسلامی، بازدید کنندگان با اسطرلاب کروی کوچک و حیرت‌آوری مواجه می‌شوند که متعلق به قرن پانزدهم میلادی است. این اسطرلاب کروی تنها نمونه شناخته شده از این نوع در جهان است. در قسمت بعد فرآیند ابتلای اخترشناسی به مسیحیت به نمایش درمی‌آید که در آن تلاش برای افزودن کسوف و خسوف‌های پیچیده‌تر به منظومه بطلمیوسی به منظور حفظ مرکزیت زمین و حرکات منظم و دایره‌وار آسمان‌ها به خوبی نشان داده شده است. سپس با ظهور گالیله، همه چیز رنگ و بوی تغییر به خود می‌گیرد. نقاشی‌های آبرنگ او از حالت‌های ماه، نامه‌ای که در آن اشاره می‌کند: به نظر می‌رسد سیاره کیوان دو قمر کوچک دارد و رصدهای روزانه او از اقمار مشتری، همگی گواهی بودند بر تایید تجربی گالیله از نظریه‌های کوپرنیک و نیز آغاز ویرانی تدریجی جهان زمین‌مدار.

حالا دیگر به جایی از نمایشگاه می‌رسیم که رویارویی مشهور گالیله با کلیسا آغاز می‌شود: شاهکار گالیله با عنوان «دیالوگو» (Dialogo) در فهرست کتاب‌هاب ممنوع واتیکان قرار گرفت و پیش از تفتیش عقاید و وادار شدن به تکفیر دیدگاه‌هایش، واتیکان گالیله را احضار کرد. این صحنه در نقاشی معروف سال ۱۸۵۷ کریستیانو بانتی (C.Banti) موسوم به «گالیله پیش از تفتیش» به تصویر کشیده شده است. فارغ از این که آیا گالیله به راستی این جمله معروف «و با این حال [زمین] هنوز حرکت می‌کند» را در پیشگاه کلیسا به زبان آورد یا نه، او کار درست را انجام داد. قدرت رصدهای گالیله که به حق از هر پافشاری سرسختانه‌ای در پیشگاه کلیسا در زدن ریشه علم کلیسایی موثرتر واقع شد را در تک تصویری می‌توان یافت که آن را به بهترین شکل ممکن بیان می‌کند: اثری به نام «انگشت گالیله»، انگشت دست گالیله که به شکل زراندود در جامی شیشه‌ای نگهداری می‌شود. در ۱۲ مارس ۱۷۳۷ و زمانی که جسد گالیله را از قبر اولیه به آرامگاه فعلی‌اش منتقل می‌کردند، این انگشت پرمعنی توسط شخصی به نام آنتون فرانچسکو از بدن گالیله کنده شد. بعدها این اثر ارزشمند باستانی در سال ۱۸۴۱ به موزه فیزیک و تاریخ طبیعی ایتالیا و پس از آن در سال ۱۹۲۷ به موزه تاریخ علم در ایتالیا انتقال یافت.