بگو اهل کدام برجی تا بگویم کیستی

نگاهی به زمینه های فرهنگی اجتماعی گسترش شبه علم

در تاریخ سوم مردادماه در همین صفحه مقاله یی با عنوان مشتری های زیاد سیاره مشتری (آشنایی با ویژگی های علم و شبه علم و ریشه های آن) چاپ شد که مولف در آن به تشریح موضوع هایی همانند ویژگی های علم و شبه علم، بعضی از ویژگی های روش علمی، تفاوت های علم و شبه علم از جنبه های گوناگون، عوامل موثر در گسترش شبه علم، موارد مرزی علم و شبه علم، مقابله با شبه علم و موضوع های مرتبط با آن پرداخته است. مولف در این مقاله (که به نوعی ادامه مقاله پیشین محسوب می شود) تلاش دارد ضمن تشریح مفصل تر همین موضوع، به یک مطالعه موردی درباره زلزله شناسی (پیش بینی زلزله) بپردازد و با این روش تفاوت علم و شبه علم را ملموس تر بیان کند.

طالع بینی، ستاره بینی، انواع پیشگویی (به ویژه پیشگویی قطعی زلزله،)، کف بینی، داستان های علمی - تخیلی در مورد موجودات فرازمینی و موجودات زنده (شبه انسانی) که در زیر زمین زندگی می کنند (،) و ... همگی از مصداق های شبه علم است. درباره چگونگی گسترش شبه علم یا جانشین شدن آن به عنوان علم و پذیرش آن و اقبال مردم به آن دلایل بسیاری مطرح شده است که در ادامه به برخی از مهم ترین آنها اشاره می کنیم.

● عدم آگاهی به عنوان یکی از منابع شبه علم

▪ عدم آگاهی و بی اطلاعی از منابع مهم شبه علم است. دو مثال زیر از ایالات متحده ذکر می شود.

▪ عدم آگاهی از محیط زیست

بیشتر امریکایی ها (۷۵درصد) فکر می کنند تولید برق از موارد غیرآلوده کننده محیط زیست صورت می گیرد.

فقط ۲۵درصد می دانند که ۷۰درصد انرژی برق از سوخت های فسیلی آلوده کننده حاصل می شود.

یک سوم مردم در امریکا گمان می کنند سوخت مصرفی ۱۰۴ نیروگاه هسته یی امریکا در جایی عمیق در غرب در تاسیسات زیرزمینی ذخیره می شود.

فقط ۱۷درصد مردم امریکا می دانند که بیشتر سوخت انرژی مصرفی در محل نیروگاه های هسته یی و طی یک فرآیند طولانی ذخیره می شود.

▪ عدم آگاهی از جغرافیا

درصد جوانان امریکایی که نمی توانند این موقعیت ها را روی نقشه مشخص کنند؛

ـ موقعیت امریکا؛ ۱۱درصد

ـ موقعیت اقیانوس آرام؛ ۲۹درصد

ـ موقعیت ژاپن؛ ۵۸درصد

ـ موقعیت انگلیس؛ ۶۸درصد

● باورهای شبه علمی

▪ درصد امریکاییان که حداقل تا حدودی به این پدیده ها اعتقاد دارند؛

▪ طالع بینی؛ ۱۹۷۶؛ ۱۷ درصد، ۱۹۹۷؛ ۳۷ درصد

▪ موجودات ناشناخته پرنده؛ ۱۹۷۶؛ ۲۴ درصد، ۱۹۹۷؛ ۳۰ درصد

▪ ادامه حیات دنیایی پس از مرگ؛ ۱۹۷۶؛ ۹ درصد، ۱۹۹۷؛ ۲۵ درصد

▪ فال بینی؛ ۱۹۹۷؛ ۱۴درصد، ۱۹۷۶؛ ۴درصد

الف) طالع بینی ؛ حدود هزار سال قبل از میلاد مسیح توسط بابلی ها ایجاد شد. یونانی ها طالع بینی تولد را ایجاد کردند (بطلمیوس در قرن دوم میلادی برای آن قانون نوشت). طالع بینی مدعی است شخصیت و آینده فرد را بر اساس موقعیت ماه و خورشید و سیارات در لحظه تولدش می توان فهمید.

ب) زیج؛ زیج جدول تولد است که از اطلاعات طالع بینی و مکان و زمان تولد استفاده می کند. سیارات، ماه و خورشید به عنوان نمایندگان منطقه البروج مورد استفاده قرار می گیرند تا بر اساس موقعیت اجرام آسمانی، شخصیت و آینده یک فرد پیش بینی شود.

● فال بین چگونه کار می کند

هیچ شاهدی مبنی بر کارایی آن وجود ندارد، حتی شواهد زیادی بر عدم کارایی آن وجود دارد. طالع بینی البته یک پیشه مهم، در امریکا است. در این کشور ۱۰ هزار طالع بین رسمی، هزار طالع بین حرفه یی تمام وقت و ۲۰ مجله طالع بینی وجود دارد. هر هفته نیز ۱۰ جلد کتاب جدید طالع بینی منتشر می شود و بیش از هزار روزنامه بخش ثابتی را به پیش بینی های طالع بینی اختصاص می دهند، پنج میلیون نفر سالانه حدود ۲۰۰ میلیون دلار برای مشاوره های طالع بینی خرج می کنند،

● بهداشت، روانشناسی و شبه علم در ایران

در نمایشگاه های کتاب، ایستگاه های مترو، غرفه های کتاب کنار خیابان های تهران و حراجی های کتاب که به مناسبت های مختلف در تهران تشکیل می شود، حجم وسیعی از کتاب ها به روانشناسی، طالع بینی، کاهش وزن و روش های سلامت تن و روان اختصاص می یابد که محتوای بسیاری از این کتاب ها ترویج دهنده شبه علم است. هزاران کتاب غیرعلمی در دنیا منتشر می شود که بیشتر در بخش «روانشناسی» کتابفروشی ها به فروش می رسد. بیش از ۴۰۰ نوع روان درمانی وجود دارد. متخصصان روان درمانی معمولاً در برنامه های تلویزیونی ظاهر می شوند. نوارها و فیلم هایی معمولاً پرطرفدار برای کم کردن وزن یا تقویت حافظه به مردم عرضه می شود. در ایران و همه کشورهای جهان دانسته های بهداشتی و روانشناسی به طور وسیعی در قالب محصولات فرهنگی به فروش می رسد. این مساله قطعاً برای متخصصان نسل جدید روانشناسی یک مساله حرفه یی مهم است. شمار کمی از متخصصان روانشناسی، برای روانشناسی بالینی آموزش حرفه یی دیده اند. اینکه محصولات این روانشناسان کارایی داشته باشد به وضوح مشخص نشده است و چه بسا از این طریق با بیان و انتشار گزاره ها و خبرهای علمی داوری نشده و به لحاظ عمومی غیرقابل انتشار، به گسترش باورهای شبه علمی نزد مردم می انجامد.

● کیفیت آموزش عمومی در ایالات متحده

جوانان در ایالات متحده سالانه به طور متوسط ۹۰۰ ساعت را در مدرسه و ۱۵۰۰ ساعت را جلوی تلویزیون می گذرانند. هر امریکایی تا سن ۶۵ سالگی، به طور متوسط ۹ سال را جلوی تلویزیون گذرانده است، بیشتر رسانه ها متعلق به موسسات چندملیتی است و هریک چند میلیارد دلار در زمینه های گوناگون دیگری نظیر فست فود، جنگلداری، نفت، تجارت و... سرمایه گذاری کرده اند و در همین زمینه های تجاری، مواد رسانه یی و برنامه تولید (و تبلیغ) می کنند.

● گرم شدن زمین؛ تردید یا اطمینان؟،

از ۹۲۸ مقاله چاپ شده در مجلات علمی دارای داوری در مورد گرم شدن زمین، هیچ تردیدی در مورد اصل مساله مطرح نشده است. از ۶۳۶ مقاله منتشره در روزنامه های معتبر (وال استریت ژورنال، نیویورک تایمز و لس آنجلس تایمز) بین سال ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۳ ، در ۵۳ درصد مورد در اصل موضوع شک و تردیدهایی مطرح شده است(،) (نقل از سال ۲۰۰۴؛Science: Vol ۳۰۶, pp ۱۶۸۶-۱۶۸۷)

● مساله شبه علم

باورهای شبه علمی حتی در میان مردم طبقه تحصیلکرده هم وجود دارد. حتی افرادی که مدرک دانشگاهی در موضوعی علمی دارند، چنین اعتقاداتی دارند. هم ارزی بین دانش علمی و باورهای شبه علمی وجود ندارد. البته به دانشجویان باید آموزش داد که چگونه دانش علمی را به کار گیرند تا باورهای شبه علمی را ارزیابی کنند.

▪ مثالی از یک علم که با شبه علم تهدید می شود؛ پیش بینی زلزله

در بررسی پیش بینی زلزله، بررسی پیش نشانگرهای زلزله بر اساس روش علمی صورت می گیرد. این روش های بررسی، عینی و شناخته شده هستند و شواهد موهومی که به روشی غیرعلمی قابلیت نتیجه گیری از آنها وجود داشته باشد، محسوب نمی شود. اگر روش علمی شناخت پیش نشانگرها را به خوبی پیگیری کنیم می توانیم به رصد آنها بپردازیم. بدون روش علمی و با ایجاد هیاهو روی روش های ناشناخته و حدس های کاملاً تصادفی، هیچ نتیجه علمی برای پیش بینی زلزله حاصل نمی شود. به قول سهراب سپهری شاعر فقید معاصر؛ «هیچ صیادی از جوی حقیری که به گودالی فرو می ریزد مرواریدی صید نخواهد کرد.»

برای دستیابی به موفقیت در زمینه پیش بینی زلزله، روشی که ما انتخاب کرده ایم، پژوهش در درازمدت و سعی در ایجاد زیرساخت مناسب است. در این صورت می توان امیدوار بود که در این زمینه بسیار مهم برای کشور ما، طی سالیان دراز دستاوردهای مناسب هم حاصل شود. توجه کنیم که در کشورهای پیشرفته و لرزه خیز جهان نظیر ژاپن و ایالات متحده در سال های دراز (بیش از یک ربع قرن) پروژه هایی بزرگ مانند SAFOD را در کالیفرنیا اجرا کرده اند و کمترین هیجانی در منطقه یی که این پروژه در آن اجرا می شد، ایجاد نشده است. ضمناً این برنامه های تفضیلی از طریق ایجاد زیرساخت مناسب و سرمایه گذاری نیروی انسانی و مالی (به رغم تعویض چندین دولت در ایالات متحده از ۱۹۸۴، زمان آغاز پروژه) تاکنون اجرا شده اند. برای عملیاتی کردن پیش بینی زلزله در ایران، به یک شبکه علمی نیاز داریم. در این شبکه باید متخصصان و سازمان های مختلفی عضو باشند تا بتوانند از جنبه های گوناگون تخصصی در شناخت و پیش بینی این موضوع پیچیده ثمربخش باشند. اینکه چرا از شبکه علمی سخن می گوییم، به آن سبب است که نمی توان بدون سرمایه گذاری علمی و بنیادی (مالی و نیروی انسانی) دیدی همه جانبه نگر، و بدون برهم نهی اطلاعات تخصصی از زمینه های مختلف مرتبط با زمین، در پیش بینی زلزله پیشرفتی حاصل کرد. برای پیش بینی زلزله نیاز به زیرساخت های مهمی از نظر نیروی انسانی و فنی داریم. در این مورد از امکانات موجود کشور نیز می توان به شرط دسترسی مناسب بهره گیری کرد. ولی مساله آن است که مثلاً برای رصد سطح آب زیرزمینی و میزان تغییرات گاز رادن محلول در آب، باید امکان رصد دائمی و برخط چنین پدیده هایی برای کل گستره فلات ایران در دسترس باشد. چنین امکانی هنوز وجود ندارد، ولی باید برای آن تلاش کرد.

برای راه اندازی شبکه علمی نیاز داریم همکاری مجموعه یی از سازمان ها، دانشگاه ها و پژوهشگاه های فعال در این زمینه را برانگیزیم. سازمان هایی مثل سازمان زمین شناسی، هواشناسی، نقشه برداری، دانشگاه تهران، موسسه ژئوفیزیک، پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، سازمان انرژی های نو و ... باید با هم همکاری کنند تا امکان تبادل داده های تخصصی مورد نیاز برای موضوع پیش بینی وجود داشته باشد. فناوری های نوین نظیر فناوری اطلاعات و نانوفناوری و زیست فناوری امکانات خوبی در همه زمینه های علمی فراهم کرده اند. زمینه پیش بینی زلزله نیز عرصه های پیچیده تلفیق اطلاعات زمینی با یکدیگر، به طور قطع با استفاده از فناوری های نوین، قابل دسترس تر برای بشر خواهد بود. در زمینه پیش بینی و پیش یابی زلزله، «موسسه فیزیک درون زمین و زلزله شناسی» (IASPEI) یک کمیسیون تخصصی در زمینه پیش بینی زلزله دارد که در آن دو پیش نشانگر تغییرات سطح آب زیرزمینی و تغییرات میزان گاز رادن (محلول در آب) شناخته شده اند. به غیر از این پیش نشانگرها، علائم دیگر در طبیعت توسط بعضی از دانشگران به عنوان تغییرات قبل از رخداد یک زلزله بیان شده اند.

البته شواهد دیگر تحت آزمون های گوناگون از طریق روش علمی قرار نگرفته اند و به عنوان پیش نشانگر شناخته شده در نظر گرفته نمی شوند. از این دسته می توان به شکل گیری و تغییرات ابرها به دلیل تمرکز بیرون آمدن گاز CO۲ از پهنه های گسله یا یونیزه شدن ابرها در محدوده گسل های فعال اشاره کرد. این مساله هنوز به صورت استاندارد در نیامده ولی عمدتاً بعضی فیزیکدان ها شواهدی در این مورد ابراز داشته اند و به این شواهد به عنوان پیش نشانگر باور دارند. تاکنون شاهدی از تمرکز ابرها قبل از وقوع زلزله ها گزارش نشده، بلکه پس از وقوع زلزله (مثل زلزله بم ۱۳۸۲) ادعا شد تمرکز ابرها در ناحیه جنوب شرقی ایران، از پیش از زلزله ۵/۱۰/۸۲ بم قابل رصد بوده است. بنابراین تمرکز ابرها، هنوز اهمیتی نظیر تغییرات گاز رادن محلول در آب زیرزمینی یا تغییرات سطح آب زیرزمینی ندارد. البته در مورد سایر شواهد آب و هواشناختی نظیر ذوب شدن یخ ها یا پایان یافتن خشکسالی های مهم (عبور از خشکسالی های مهم به ترسالی های مهم) نیز به عنوان شواهد آب و هواشناختی قبل از رخداد زمین لرزه ها، قابلیت استفاده به عنوان پیش نشانگر وجود دارد. بنابراین به درست یا غلط بودن یک پیش نشانگر، هنگامی می توان اطمینان یافت که اعلام و شناخته شده باشد. پیش نشانگرهایی که هیچ گاه شناخته نشود، اصلاً پیش نشانگر نیستند.(پیش نشانگر مخفی نداریم،) با کار کردن در فضای ایزوله نیز نمی توان راه میانبر را پیمود. از مشخصات روش علمی نیز قابلیت آزمون است. اگر چنین قابلیتی وجود نداشته باشد، اساساً موضوع در حد شایعه است که نباید به آن توجه کرد.

● پس بینی به جای پیش بینی

رئیس یکی از مراکز پژوهشی در ایران در اوایل خردادماه ۸۸ در همایشی اعلام کرد؛ ۹۰ درصد از زلزله های سال گذشته پیش بینی شده و زلزله های متوسط و بزرگ قابل پیش بینی شده است. این نوع ادعا البته بدون انتشار در مجلات علمی مطرح می شود. از نشانه های این نوع پس بینی (به جای پیش بینی) آن است که به جای ارائه استناد علمی و روش کار، آن هم قبل از رخداد، به ذکر موارد پس از اتفاق می پردازد. این طور پیش بینی زمین لرزه ها با بزرگای کمتر از چهار یا با بزرگای کمتر از شش که به پیش بینی زلزله های بسیار فراوان می انجامد، عملاً پیش بینی محسوب نمی شود. در رشته زلزله شناسی و مهندسی زلزله نیز در بعضی از متن های تخصصی و گزارش های فنی زلزله شناسی و تحلیل خطر زلزله عبارتی به چشم می خورد به این مضمون؛ «... کاتالوگ داده های زلزله های تاریخی ایران غیردقیق بوده و براساس گزارش های تاریخی و دانسته های اندک علمی تهیه شده است... این کاتالوگ ها به دلیل داده های ناقص و سفرنامه های تاریخی پراکنده برای استفاده در مورد تشخیص مکان رومرکز زلزله های تاریخی و میزان شدت رومرکز مه لرزه یی و ... دقیق نیست و...» خلاصه تا دل تان بخواهد در مورد کارهای انجام شده قبلی و کارهایی که هنوز نشده است(،)منفی بافی شده تا احتمالاً کسی جرات نکند کار جدیدی مثلاً در مورد کاتالوگ زلزله های تاریخی ایران (که بسیار جای کار دارد) انجام دهد. همه این نوع متن ها نیز از روی دست استاد یا استادانی کپی شده است که جایگاه غیرقابل دسترسی برای خود قائلند. واقعیت آن است که در علم چنین بحث هایی وجود ندارد.

نسل بعد از من قطعاً می تواند و باید بهتر از من و نسل من باشد. اگر دانشجوی فوق لیسانس و دکترای من از خودم بهتر نباشند، قطعاً اولین شکست خورده خودم هستم که استاد راهنمای چنین دانشجویی بوده ام. علم همواره در حال پیشرفت است و انسان های علمی (دانشگران و دانشمندان) همواره در حال یافتن روش ها و یافته های نوین و قابل آزمون هستند. یافته های علمی قبلی و فعلی هم قابل آزمون و هم قابل ابطال است، چون اگر این گونه نباشد، اصلاً علمی نیست. بنابراین رشد و بهتر شدن در هر حالت و هر زمان جزء ذات علم است و اگر نباشد آن موضوع شبه علم است و علم محسوب نمی شود. در ضمن اینکه حق اظهارنظر در علم را فقط برای کسی یا کسان مشخصی قائل باشیم و بقیه افراد با اجازه افراد لایه اول و هر وقت آنها صلاح دانستند، صحبت کنند نیز در علم جایگاه ندارد. اگر چنین باشد آن موضوع جزء شبه علم است. در روزگار جدید با یافته هایی در کارهای حرفه یی مواجه می شویم که این طور جلوه می دهند که غیرقابل تغییر هستند.

در کشورهای پیشرفته آیین نامه ها مدام در حال تغییر و توسعه و بهتر شدن است. در ایران ما نیز خوشبختانه حرکتی آغاز شده تا آیین نامه های مختلف تخصصی (در زمینه کار ما؛ آیین نامه زلزله) تغییر یابند و بهینه شوند. حال اگر نپسندیم تا این نوشته های تخصصی که سال ها پیش (گاه دو یا سه دهه قبل) با دانسته های آن روز نوشته شده است، امروزه و با داده های جدید و یافته های جدید در ایران و جهان بازنگری شود، در آن صورت در آن زمینه تخصصی در جهت حرکت به سوی شبه علم خواهیم بود. به این ترتیب مانند آن است که متنی قدیمی را پذیرفته ایم و مایل به توسعه و بهتر شدن آن نیز نیستیم.

معاون پژوهش و فناوری، پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله