اوکراین و روسیه بر سر دوراهی

نمی توان گفت ولادیمیر پوتین چه كمكی می توانسته به ویكتور یانوكوویچ، نخست وزیر سابق اوكراین و نامزد شكست خورده انتخابات این كشور كند. اما ارزش توافقنامه های تجاری دو کشور، خیلی بیشتر از صدها میلیون دلار است. قوانین آزاد رفت و آمد، موجب شده زندگی اوكراینی ها در مسكو راحت تر از خود روسی ها باشد. اما مناقشه بزرگی در مورد «دخالت» غرب در انتخابات اوكراین به پا شد. انتخاب مجدد پوتین در همان سال، اصلا به چنین فداكاری هایی نیاز نداشت. حالا ماشین تبلیغاتی عظیم روسیه، تلاش مشاورین كرملین برای حمایت از یانوكوویچ، تبریك خیلی زودهنگام پوتین برای پیروزی یانوكوویچ در انتخابات ۲۱ نوامبر و حقیر شدن مسكو پس از ابطال انتخابات را هم به این جنجال اضافه كنید.
حقارت كرملین چیزی بود كه برای جاسوسان سابق KGB در كرملین، قابل بخشش یا فراموشی نبود. این همان چیزی بود كه میخائیل ساكاشویلی رئیس جمهور گرجستان هم در دومین رسوایی پوتین در سال های اخیر به ویكتور یوشچنكو یادآوری می كرد. اظهارنظرهای خشمگینانه و ضدغربی تلویزیون روسیه و لحن تند پوتین در مورد «انقلاب نارنجی» هم عمق ناراحتی مسكو در این خصوص را نشان می داد. رئیس جمهور روسیه كاملاً از تصور «صدور» انقلاب نارنجی به قلمرو خودش وحشت زده بود و بنابراین دیگر صحبت در مورد توطئه غرب علیه روسیه، در اظهارات ناسیونالیست های افراطی مطرح نمی شد. اما یوشچنكو بسیار خوش شانس است چون اوكراین مثل گرجستان نیست. اوكراین جمعیتی حدود ۵۰ میلیون نفر دارد و یك اقلیت بزرگ روس را تشكیل می دهد. خطوط مهم لوله های انتقال و اقتصاد شكوفای اوكراین در كنار سرمایه گذاری قابل توجه روسیه، همگی حاكی از اهمیت فوق العاده اوكراین برای روسیه هستند.
سالی كه پیش روست نمی توان گفت چه كسی می تواند زندگی را این قدر برای یوشچنكو و دولتش سخت كند. یانوكوویچ اذعان می كند كه شانس بی اعتبار شمردن انتخابات بسیار كم است اما مناقشه بر سر قدرت واقعی در اوكراین هنوز پایان نیافته است.
در بدترین حالت ممكن، یوشچنكو خود می داند اصلاح قانون اساسی- كه او مجبور است به عنوان بخشی از قانون برگزاری انتخابات مجدد بپذیرد- بیشتر قدرت او را به پارلمان واگذار خواهد كرد و در حالی كه پارلمان فعلی از اكثریت مطلق حامی یوشچنكو برخوردار است، نتیجه انتخابات پارلمانی مارس ۲۰۰۶، چندان قابل پیش بینی نخواهد بود. تلاش برای ناكارآمد جلوه دادن دولت یوشچنكو و كم اهمیت شمردن تلاش های آن برای ایجاد تغییر در یك سالی كه تا زمان برگزاری این انتخابات باقی مانده است، راهی برای مسكو است كه اكثریت ضد یوشچنكو در پارلمان را به نفع خود افزایش دهد و اهداف ضدغربی خود را دنبال كند. مسكو كه ماه ها علناً از یانوكوویچ حمایت كرده بود، نهایتاً موضع سابق خود را كنار گذاشت. مسكو اكنون تأكید می كند كه آماده است با هر رئیس جمهور منتخب مردم اوكراین همكاری كند. در جریان كنفرانس مطبوعاتی پوتین در پایان سال گذشته میلادی، پوتین حتی یادآوری كرد كه به هنگام نخست وزیری یوشچنكو در دولت كوچما، یعنی در فاصله سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۱ مسكو همكاری خوبی با یوشچنكو داشته است. سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه از این هم پیشتر رفت و اعلام كرد اگر اوكراین زمانی تصمیم بگیرد به ناتو بپیوندد، روسیه مشكلی نخواهد داشت. این اظهارنظر، هم اوكراین و هم ناتو را بسیار شگفت زده كرد. اما كرملین فرصت های زیادی برای جلب توجه دولت جدید اوكراین در اختیار خواهد داشت، به شرطی كه در جهت مناسب غرب حركت كند. ضرب الاجل اخیر تركمنستان به اوكراین كه كشوری وابسته به انرژی است، در مورد قیمت گاز نگرانی هایی ایجاد كرد و می توانست اولین تیر هشدار باشد. كی یف مجبور بود بپذیرد كه ۳۰ درصد قیمت ها را افزایش دهد زیرا تركمن ها در آخرین روزهای ماه دسامبر، انتقال گاز را متوقف كرده بودند. اما حتی اگر ضرب الاجل گاز هم فقط گوشه ای از افكار دیكتاتور تركمن باشد، به عنوان یك عامل یادآورنده مهم برای رئیس جمهور اوكراین عمل خواهد كرد زیرا تقریباً تمام نیازهای گاز اوكراین یا مستقیماً از طریق روسیه یا از طریق خطوط لوله آن تأمین می شود. حركت اخیر گاز پروم برای افزایش قیمت ها برای روسیه سفید و بی اثر كردن تصمیم قبلی مسكو مبنی بر عدم تحمیل مالیات بر ارزش افزوده بر صادرات گاز به آن كشور نشان می دهد كه كی یف هم می توانست همین تصمیم ناگهانی را اتخاذ كند.
گزینه های پوتین یوشچنكو كاملاً از مشكلاتی كه مسكو ایجاد خواهد كرد اطلاع دارد. برای او كار كردن با همتایش در مسكو، راحت نخواهد بود. خاطرات جنگ تبلیغاتی كه روسیه در زمان تبلیغات انتخاباتی بر او وارد كرد هنوز باقی است و بدتر از آن، هنوز تردیدهایی در مورد سمی كه در آغاز تبلیغات انتخاباتی به او داده شد و ممكن بود به مرگ او منجر شود نقش روسیه در این جریان وجود دارد. هرچند كه تاكنون كسی مستقیماً به نقش روسیه در این جریان اشاره نكرده است. اما یوشچنكو می داند كه موفقیتش در ریاست جمهوری تا حد زیادی به تجدید روابط با مسكو بستگی دارد. او قبلا اعلام كرده است كه در اولین سفر خارجی اش، به مسكو خواهد رفت. تردیدی وجود ندارد كه یوشچنكو از غرب حمایت می كند، اما او بارها در هفته های اخیر تأكید كرده است كه اهداف اروپایی اوكراین، تا زمان تعیین جهت سیاست خارجی روسیه قابل اجرا نخواهند بود. برای حل اختلافات داخلی اوكراین نیز یوشچنكو باید به میلیون ها اوكراینی ساكن در شرق كه به یانوكوویچ و مواضع روسی اش رای داده بودند نشان دهد كه او هم می تواند سطح روابط دوستانه كی یف و مسكو را حفظ كند و این بدان معنی است كه پوتین ترغیب می شود مواضع سخاوتمندانه اش در قبال كی یف و یانوكوویچ را تغییر ندهد. از جمله این مواضع، می توان به قوانین آزاد رفت و آمد و لغو مالیات بر ارزش افزوده در صادرات انرژی به اوكراین اشاره كرد. در مقابل توقف خصومت های اقتصادی و سیاسی، یوشچنكو موارد دیگری برای پیشنهاد به مسكو دارد. او قبلا قول داده است كه از سرمایه گذاری روسیه حمایت كند و دلایلی هم وجود دارد كه نشان می دهد پایتخت روسیه در اوكراین، تحت زمامداری یوشچنكو بهتر عمل خواهد كرد. یوشچنكو در زمان نخست وزیری اش بر فروش برخی كمپانی های انرژی به خریداران روسی نظارت می كرد اما در صورت ریاست جمهوری یانوكوویچ، تجار با نفوذ می خواستند خارجی ها را از صحنه بیرون نگه دارند. خطوط لوله ادسا- برادی كه اكنون نفت خام روسیه را منتقل می كند، احتمالا به منظور تأمین اولین هدف آن یعنی انتقال نفت خزر به بازارهای اروپایی مورد استفاده قرار خواهد گرفت هرچند كه این موضوع، بسیار موجب دلخوری كرملین خواهد شد. اما یوشچنكو می تواند جریان منظم نفت و گاز روسیه به غرب را از طریق خطوط لوله دیگر تضمین كند. او شاید تمایل داشته باشد قرارداد تجارت آزاد را با روسیه تحت قرارداد جنجالی منطقه اقتصادی منفرد پیش برود.
اما این در صورتی است كه این مسأله مانعی در راه روابط تجاری بهتر با اروپا نباشد. او می تواند پروژه مورد علاقه روسیه یعنی كشورهای مشترك المنافع را زنده نگه دارد و از آن خارج نشود. او می تواند گام های بلندی برای تغییر شرایط اقتصادی فاسد در مرز جنوب غربی روسیه بردارد و آن را به یك اقتصاد رقابتی و غنی و یك بازار بزرگ برای صادرات روسیه تبدیل كند. اما با این وجود، شكی وجود ندارد كه یوشچنكو نسبت به پوتین، بیشتر به داشتن روابط حسنه با مسكو نیاز دارد. توپ در زمین مسكو است. اگر روسیه تصمیم بگیرد كه در حالت نارضایتی باقی بماند عواقب آن برای اوكراین، لزوماً فاجعه بار نخواهد بود زیرا نمونه كشورهای بالتیك هم آن را مشخصاً نشان می دهد. اما در جنگ اقتصادی، كی یف فوراً تسلیم خواهد شد. پوتین كه سیاست خارجی اش بسیار غیرمعمول است، باید تشخیص دهد كه منافعش در كجا تأمین خواهند شد: او یا به یك كشور جدا شده، درس سختی می دهد یا روابطش را در حوزه دموكراسی اروپایی و پتانسیل های قدرت اقتصادی در مرزهایش گسترش می دهد.

منبع : مجله گسترش صنعت