تاریخچه فرش بیرجند

۱ـ جغرافیای طبیعی: تا اوایل قرن حاضر شهرستان بیرجند به انضمام شهرستان قائن كنونی، ولایت قائنات را تشكیل می داد كه در جنوب ولایت با خرز و خواف، ودر شرق ولایت فردوس و گلشن قرار داشته است. بعدها ولایت قائنات به صورت یكی از بخشهای بیرجند درآمد و به تدریج از شهرستان بیرجند نیز جدا شده، خود شهرستانی مستقل شده است.شهرستان بیرجند از شمال به شهرستان قائن و از شرق به افغانستان و از جنوب بهشهرستان زابل وبخش نصرت آباد زاهدان و قسمتی از استان كرمان و از غرب به طبس وفردوس محدود شده است.
۲ـ جغرافیای تاریخی: ناحیه ای كه بیرجند جزء كوچكی از آن را تشكیل می داده است و همزمان با سیر تاریخ نسبتاًََ پرفراز و نشیب خود ، این قصبة كوچك را نیز به همراه كشیده است قهستان نام دارد. سرزمین مزبور ناحیه ای نسبتاً كوهستانیو نا همواربوده است كه به دلیل شرایط جغرافیایی و موقعیت مكانی اش در معرض حوادث و جریانات مختلف قرار گرفته، به خصوص درمسیر حوادث پس از ظهور اسلام نقش نسبتاً مهمی داشتهاست.اگر چه شهر بیرجند به عنوان یك ناحیة با سابقه شناخته نشد، لیكن نمی توان تصور كردكه این ناحیه یكسره خالی از اهمیت بوده است. ناحیه مزبور كه محدوده وسیعی از خوسف در غرب تا طبس مسینا در شرق را شامل است،در مسیر راههای ارتباطی مهمی بوده است كه صفحات جنوبی كشور را به هرات و نیشابور و خراسان بزرگ متصل می كرده است و بعید به نظر میرسد كه از رهگذراین موقعیت جغرافیایی نصیبی نبرده باشد.علاوه بر این، ناحیه بیرجند به واسطة وضعیت توپوگرافیكی و اقلیم نا مساعد و همچنین دوری اش از مراكز سیاسی قدرت، زمینه ساز حوادث تاریخی خاص هم شده است. به عنوان مثال موقعیت كوهستانی این ناحیه، آن را پناهگاه نهضتهایی نظیر اسماعیلیان كرده است كه با حكومت های وقت به مبارزه می پرداخته اند.خشكی اقلیمی و وجود بیابانهایی كه به آب و هوای شبه جزیرة عربستان شباهت دارد، از همان قرون اولیة اسلامی، توجه اعراب را به خود جلب كرده و منتهی به سكونت آنها در این ناحیه گردیده است.( دهستان عربخانه در جنوب بیرجند )
در عین حال باید اضافه كنیم كه این منطقة كوهستانی از دستبرد و هجوم های مكرر مراكزی كه اطرافش را فرا گرفته بودند در امان نبوده است. آلفونس گابریل در این باره می نویسد:« در سراسر جنوب خراسان، غارت و دزدی انسانی جزو امور روزمره به شمار می رفت و همه از ترس هجوم تركمنها از سمت شمال و افغانها از سمت شرق و بلوچها از سمت جنوب در رنج و عذاب بودند» اثرات این تاخت و تازها به صورت قلاع و خندقها و راهروهای زیرزمینی كه بعضی از نواحی مسكونی را به یكدیگر و به قلعة بیرون شهر متصل می كرده است، و نیز سردابهایی كه در داخل منازل تعبیه می كرده اند، قابل مشاهده است.در این ناحیه جای پای تاریخ اساطیری ایران را فراوان می توان دید. بعنوان نمونه میباید به نقل قول هایی اشاره كنیم كه بنای قهستان را به سام بن نریمان نسبت می دهند و یا قهستان را بخشی از قلمرو فریدون، پنجمین پادشاه پیشدادی می دانند. وجود روستاهایی در شهرستان بیرجند نظیر«سلم آباد» و «فریدون» و «گیو» و بسیاری از این قبیل مؤید این گفته تواند بود.در ناحیه بیرجند آثاری از وجود زرتشتیان نیز به دست آمده است كه احتما لاً با ظهور اسلام و گریز آنها به صفحات شرقی كشور به تعدادشان در این جزیرة كوهستانی كه به دلیل انزوای جغرافیایی اش مأمن مناسبی هم به شمار می رفته، افزایش یافته است. آثار و نشانه های فراوانی در این رابطه وجود دارد كه از آن جمله می باید به كشف قبور زرتشتیان در روستاهایی مانند «گیو» ، «آسیابان» و «درخش» اشاره نمود كه در مورد
روستای اخیر گفته شده محل یكی از آتشكدههای ایران بوده است.
كشفیات اخیر، نكات روشنی را در شناخت پیشینة تاریخی این ناحیه عرضه نموده كه سابقة تاریخی بیرجند را بسی دورتر می برد. این كشفیات كه در سالهای اخیر صورت گرفته است نشان دهندة سنگ نگاره هایی است كه بر روی صفرة بزرگی به نام «لاخ مزار» نزدیك روستای كوچ از توابع بخش مركزی بیرجند حكاكی شده است. این سنگ نگاره ها شامل ۲۸ كتیبه با ۱۰ صورت انسان و ۹ نقش حیوان است كه در ابعاد ریزی برصفحات صاف سنگ نگاشته شده اند. علاوه براینها كه بعضاً به مفاهیم اعتقادی و یا شخصیتهای سیاسی (نظیر قباد پادشاه اشكا نی) نسبت داده می شوندعلایم تصویری چندی نیزبه دست آمده است كه سابقة تاریخی این سنگ نگاره را به دهها هزار سال قبل می رساند.لوئی واندنبرگ در تحقیقات خود به غاری قدیمی اشاره می كند كه توسط كارلتون باستان شناس آمریكایی مورد بررسی قرار گرفته است. وی این غار را كلی-آسپور- می نامد كه در جادة بیرجند و در ۲۰ كیلومتری جنوب بیرجند قائن است.یكی دیگر از نشانه های قدمت تاریخی این ناحیه، در كال جنگال كشف گردیده است در این دره چند نوشته و یك پیكر و یك نیمه پیكر است كه بر روی سنگها و دیوارة كوههای آن كنده شده است.كشفیات اخیر باستان شناسان و توصیف مؤلف بهارستان از غار چنشت مؤید این گفته می باشد. وی در این باره مینویسد:« در اواسط غار حوضی با آجروآهك ساخته شده است و در چند موضع با چوب ساختمانهایی شده و اجساد مردگان در آن بسیار است كه همچنان كه خشكیده و از هم نپاشیده و به طوری كه پیروجوان از یكدیگر شناخته می شوند».
تاریخ ساخت قدیمی ترین بنای شهر بیرجند- یعنی مسجد جامع- كه حدوداً به قرن ششم و هفتم هجری نسبت داده می شود و تاریخ تحریر اثری كه یاقوت حموی برای اولین بار، درآن اثر، نام بیرجند را برده است، نشان می دهدكه از حدود قرن ششم و هفتم هجری بیرجند وارد مرحلة جدیدی ازحیات خود گردیده است.بیرجند كه از زمان انتخاب شدنش به عنوان حاكم نشین قائنات در مسیر پیشرفت افتاده بود،با رونق گرفتن تجارت در اوایل قرن حاضرو گسترش ارتباطات میان انگلیس و هند، از نظر اقتصادی شكوفایی بیشتری پیدا كرد. از این تاریخ به بیرجند از طرفی مركز توزیع محصولات و مصنوعات هند و خاور و اروپا از قبیل چای و شكر و ادویه و كبریت و غیره و از طرف دیگر محل صدور محصولات قائنات و خراسان از قبیل پشم و زیره و زعفران و پوست و خشكبار و غیره قرار گرفت و از راه بیرجند بود كه واردات نوع اول به كلیه بازارهای شمال ایران حتی قفقاز و تركستان روس می رسید و در نتیجه این تحول اقتصادی فعالیت بازرگانی بی نظیری در آن به وجود آمد به طوری كه یكی از شعب مهم بانك شاهنشاهی ایران در آن جا تأسیس گردید و تجار معتبری در آن جمع آمدند و خود شهر مركز توزیع محصولات برای تمام قائنات گردید چنان كه در باراندازهای بیرجند همیشه هزاران عدل كالا تمام در اوایل به وسیله شتر و بعد به وسیله گاری حمل می شد مشاهده می گردید.بخش مهمی از فعالیت های بازار بیرجند به قالی و قالیبافی مربوط میشود. از نختابی و رنگرزی و عرضه ابراز كار قالیبافی، تا خرید قالی از روستاییان و قالیبافان در همین بازار صورت می گیرد. از میان قالیبافان آنهایی كه استطاعت مالی بهتری دارند، مستقیماً كالای خود را به مشهد یا تهران عرضه می كنند لیكن اكثراً به دلیل آن كه توانایی مالی ندارند، بافته های خود را در همین بازار می فروشند. خریداران نیز به نوبة خود، قالیهای مزبور را به مشهد و تهران و بعضاً از آن جا به آلمان ارسال می كنند. از نظر اهمیت، زعفران و زرشك بعد از قالی قرار می گیرند. كرك یكی از اقلامی
است كه طی چند سالة اخیر مجدداً مورد توجه قرار گرفته است.
۳ـ صنایع دستی: با توجه به این كه مردم بیرجند تا چند دهه پیش، با فقر دست به گریبان بوده اند و روستاییان نیز جز كشاورزی ـ آنهم كشت و زرعی كه امید چندانی نمی توانستند به آن ببندند ـ در آمد دیگری نداشتند لذا سعی می كردند به كمك ابزار ابتدایی و كارگاههای خانگی، بخشی از نیازهای خود را تأمین نمایند. لذا از دیر باز ریسندگی گیوه دوزی، سبدبافی، بافت زیلو و جاجیم و بخصوص قالیبافی در این ناحیه رایج گردیده است. در دهه های اخیر، به موازات افزایش روابط پولی میان شهر و روستا و نیازروستاییان به كسب درآمد بیشتر برای تأمین مایحتاج خود، قالیبافی رواج بیشتری پیدا كرد به طوری كه در حال حاضر تأثیر قابل توجهی در اقتصاد این منطقه برجای نهاده
است.
۴ـ سابقه و اهمیت قالیبافی: این حرفه از دیرباز در بیرجند رواج داشته است ـ مك گرگُر كه حدوداً ۱۲۰ سال پیش از بیرجند دیدن كرده است در این باره چنین می نویسد:«بیرجند بر سرراه كرمان، یزد، هرات، سیستان و شهرهای میان راه واقع شده است، از این رو بازرگانان شهرهای مختلف به اینجا رفت و آمد میكنند. تنها كالای ارزشمند كه دربیرجند تولید می شود قالی است. من به چند قالی بافی سرزدم و قالیهایی دیدم كه اغلب از الیاف نرم بافته شده بود و رنگ های روشن و خوبی در آنها به كار رفته بود(چند قالی زیبا نظرم را گرفت) در اروپا تحفه است و نقش زیبای آن جلب نظر می كند».تا اوایل قرن حاضر هجری تنها روستای درخش در بافت قالی شهرت داشته است، لیكن از این تاریخ به بعد با تحولاتی كه در سطح كشور و همزمان با آن در بیرجند صورت گرفت قالیبافی به سایر روستاها نیز كشیده شد. حوادث بعد از جنگ های بین الملل، و تغییرمسیر تجاری كشور و رواج بیش از پیش اقتصاد پولی (كه با خشكسالی نیز توأم شده بود) موجب خرابی اوضاع اقتصادی بیرجند و ركود كسب و تجارت گردید، لذا عده ای برای رهایی از فقر به مهاجرت روی آوردند و عده ای نیز به طرق دیگر به انطباق خود با شرایط دشوار پیش آمده پرداختند. به همین دلیل دستگاههای قالیبافی از حدود ۳۶۰۰ دستگاه بعد از جنگ جهانی دوم به « ۱۳ هزار دستگاه در سال ۱۳۷۰ » افزایش یافت.در سال مزبور صنعت قالیبافی به جمعیتی در حدود ۳۰ هزار نفر را به خود مشغول داشته و به طور عمده در بخش «درمیان» بخصوص در دهستان شاخنات (كه تقریباً نیمی از دارهای قالی را به خود اختصاص داده) متمركز بوده است. پس از این ناحیه، شهر بیرجندو نقاط روستایی اطرافش،بخصوص دهستان «نهارجان» می باید نام برد كه در درجة بعدی اهمیت قرار گرفته اند. بواسطة پیوندهای عمیقی كه شهر بیرجند را با روستاهای آن مرتبط میسازد در بسیاری از خانه های شهر بیرجند، دستگاههای قالیبافی بر پاست بطوری كه در حدود ۲۰درصد از دستگاههای قالیبافی شهرستان بیرجند در این شهر شمارش شده اند. در عین حال باید اذعان نمود كه قالیبافی همواره یك صنعت ویژة روستاهای بیرجند است تا كارگاههای شهری.
در بین نقاط روستایی مزبور، بعد از آسیابان و درخش كه از سابقة طولانی بخوردارند، روستاهای «مود» و «گسك» شهرت بیشتری دارند. از نقشه های رایج در این شهرستان میتوان در درجة اول ریزه ماهی و سپس نقشه هایی مانند سی و دوگل، كلة اسبی، كلةشیخ تركمن، خشتی، سعدی، سی و دوكله و سه گل را نام برد.بعضی نواحی در نقشه خاصی مهارت و شهرت یافته اند، از مهمترین این نقشه ها می توان «ریزه ماهی» را نام برد كه اگر چه در بسیاری از نقاط بیرجند عمومیت دارد ولی بطور عمده به «مود» و اطراف آن اختصاص یافته است، در میان نقشه های مختلف بعد از «ریزه ماهی»
نقشة «سعدی» نیز ارزش تجاری دارد و خاص «آسیابان» است. اصولاً «مود» ودر آسیابان ـ درخش نقاط مهمی هستند كه نه تنها در مورد ارائه بهترین نقشه ها با هم رقابت دارند بلكه اكثر استادكاران و دلالان وتاجران فرش، ریشه در این نقاط دارند.ابعاد دستبافته ـ ها تا حدی بستگی دارد به امكانات مادی و مهارت بافندگان. اغلب این بافته های در ابعاد كوچك، از جمله قالیهای ۶ متری است چرا كه بسیاری از بافندگان با سرمایه های اندك شخصی كار می كنند و امكانات محدود آنها با دستبافته های كوچك سازگارتر است. سایرابعاد قالیهای بیرجندی بدین قرار است:
۹متری، ۱۲متری، ۲۰متری و گاه ۳۰متری و حتی ۴۰متری، قالیچه های ۲متری نیز در میانعشایر رواج دارد.
حدوداً ۶۰ درصد از قالیبافان بیرجندی برای خودشان كار می كنند وبقیه به یكی ار شیوه های زیر فعالیت دارند:
الف) به صورت كارگر روز مزد: این گونه كارگاههای، بویژه قبل از انقلاب كه مانعی نیز نمی دیدند، كارگران خود را از میان زنان و كودكان انتخاب می كردند.
ب) به صورت «مخاطی»: بدین ترتیب كه در برابر بافت مقدار معینی از قالی، اجرت معینی دریافت میدارند.
ج) كار برای تاجر و صاحب سرمایه: در این شیوه، تاجر یا واسطه و به هر حال صاحبسرمایه، امكانات لازم، اعم از وسایل و مواد خام، را در اختیار قالیباف می گذارند و ظاهراً با او شریك می شوند.
د) پیش فروشی: بعضی نیز پیش از بافته شدن قالی، آن را به واسطه ها و سلف خرها پیش فروشی می كنند.شكل كار به هر صورت كه بوده است معمولاً موجب از دست رفتن حاصل زحمات روستاییان و باقی ماندن آنان در فقر می شده است. لذا بعد از انقلاب اسلامی، برای كوتاه شدن دست سرمایه اندوزان و دلالان محلی، اقداماتی صورت گرفت تا از انتقال ثمره كار و تلاش روستاییان به تاجران و مغازه داران و واسطه ها جلوگیری به عمل آید از آن جمله میتوان به اقدامات جهاد سازندگی بیرجند در قالب تشكیل «شركت تعاونی فرش دستباف» اشاره نمود كه ضمن تأمین مواد اولیه و ابزار كار و تأسیسات لازمه و آموزش روستاییان، قالیهای آنان را یا به قیمت عادله از آنان خریداری می كند و یا به نفع خودشان به فروش می رساند. ارزش قالی با توجه به قیمت مواد اولیه آن و وضعیت بازار جهانی و نوسانات اقتصادی كشور تعیین میشود. جنس مواد اولیه و كیفیت آن، ظرفیت و استحكام و زیبایی قالی از نظر بافت و رنگ و طرح در ارزش گذاری آن تأثیر عمده ای دارد. در سال ۱۳۶۵ قیمت هر متر مربع قالی بین ۳۰ تا ۸۰ هزار ریال بوده است لیكن به حقیقت باید اشاره كرد كه دخالت واسطه ها و تجار موجب افزایش قیمت نهایی قالی می گردد. به طور مثال: در یك قالیچة ۲ در۳ به ارزش نهایی ۴۰ هزار تومان، حدود ۲۰ درصد قیمت تمام شده نصیب دلال و تاجر شده است
حامد احراری

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران