فرش هریس

هریس شهر كوچكی است در شمال غربی ایران در شمال تبریز در استان آذربایجان با آوازه ای والا .تعدادی از نواحی و شهرهایی كه جز این منطقه هستند عبارتند از اردبیل ، بخشایش ، قراچه ، گراوان ، مهربان ، سراب و شاهسون كه در این میان هریس به سبب بافت طرح های متنوع و دلپذیر از دیگر مراكز گوی سبقت را ربوده است این منطقه ی تاریخی از ایران به علاوه تركیه و ارمنستان مهم ترین و بیشترین نفوذ را در ایجاد پیشرفت صنعت فرش در حال حاضر داشته اند . سبك خشن بافت آن ها تا حدی از مغول ها سرچشمه می گیرد كسانی كه به ایران حمله كردند در قرن۱۳ در شمال غربی ساكن شدند و اینجا در این منطقه ی ناهموار كوهستانی این چادر نشینان بی مانند از زن و مرد استعداد چیره دستی خاصی در بافت دارند . فرش هایی كه با كیفیت بالا به وسیله دست بدون استفاده از هر گونه تكنولوژی پیشرفته .
بافت قالی منشاء در آمداصلی خانواده ها است . بافنده های این نواحی معمولا از شیوه ی گره دوبل یا متقارن خودشان كه متراكم و محكم است استفاده می كنند با بافتی درشت با هزار گره تركی در هر دستی متر مربع . گره نا متقارن فارسی نیز در این شهر مانند اردبیل دیده می شود . فرش تركی باف هریس به جهت دارا بودن نقوش هندی طالبین بسیاری در كشور های خارجی دارد . فرش های ابریشمی و پشتی خوش رنگ هریس از دیر باز مطلوب بازارهای داخل و خارج بوده است .
از پشم گوسفندان محلی و پنبه ی محكم به عنوان چله استفاده می كنند در برخی مناطق همچون اردبیل ابریشم تركیب شده با كرك پشم جهت تولید فرش های مجلل و پر زرق و برق و رنگ ها ی طبیعی گیاهی و ریشه ای جهت رنگرزی قدرتمندانه استفاده شده این فرش ها در میان اغلب پوشش های محكم و سفت به حساب می آیند . تار و پود قالی ها از كتان و قطعات قدیمی ابریشمی نیز موجود است .
از پشم مرغوب با پرزهای بلند و نوع ابریشمی آن كرك های كوتاه دارد . بافندگان محلی سابقا پشم های مورد مصرف خود را از گوسفندان ایل شاهسون تامین كرده و با رنگ های گیاهی كه به وفور در منطقه یافت می شدند رنگ می نمودند در حالی كه امروزه از كلاف های پشم كه در تبریز تابیده و رنگ می شوند استفاده می نمایند ( ایل شاهسون اتحادیه ای كه از مهمترین طوایف تركی زبان است كه در شمال غربی ایران در مرز قفقاز وجود دارد واژه ی شاهسون به معنی دوستار شاه است . شاهسون به خاطر گلیم های رسمی جل اسب كه به طرز سوماك بافته شده و با تصاویر اسب و آهو و پرندگان زینت یافتخه شهرت دارد ) .
طرح: نقشه قالی های هریس معمولا لچك ترنج است كه در اصطلاح محلی آن گوشه گوبك می گویند .
از مشخصات حاشیه قالی هریس گل بوته هایی است كه بین دو برگ و یا ساقه ی ختایی فرار گرفته اند و معلوم نیست در چه زمانی این حاشیه تبدیل به نوعی طرح موسوم به خرچنگی شده است در واقع وجه مشخص فرش های هریس حاشیه خرچنگی آن است كه احتمالا از مراكز قالی بافی هم جوار به خصوص كردستان مشتق شده است . همچنین حاشیه معروف توسبانی یا بالوق شاماما و یا سماوری نیز از جمله حواشی آن است .
نقشه با ترنجی كف ساده ( قاچ خاتون ) داش خاتون .
ترنجی لوزی (حاج عظیمی ) ترنجی مدور (صمد خانی)
و نوع اسلیمی و افشان كه هر دو با طرح های اسلیمی افشان شهری متفاوتند از طرح های فرش های این ناحیه می باشد . و نقش های تاجری كه از مهمترین نقشه های فرش های هریس می باشد .
نقوش قالی هالی هریس اغلب طرح های اسلیمی و نخل و گل در رنگ های گوناگون هستند . فرش های هریس با وجود آنكه همگی در یك سبك بافته می شوند و كمتر مشابه یكدیگر هستند فرش های این ناحیه معمولا در سبك شاخه شكسته در اندازه های متوسط و بزرگ بافته می شوند . و مدالیون مركزی قالی اغلب بسیار پر كار و گاه به شكل مستطیل و یا مربع كه در زمینه ی اغلب آنها با طرح های اسلیمی تزیین شده اند .
ترنج میانی بر زمینه ی فرش تسلط كامل دارد به نحوی كه قسمت بزرگی فرش را می پوشاند . لچك ها نیز اغلب مشابهت فراوانی با ترنج میانی دارد قالی بافان هریس در گذشته از نقشه استفاده نمی كردند و اغلب فرش های خود را به كمك حافظه می بافتند و یا حد اكثر از طرح قالیچه ی دیگری كه در كنار دستگاه آویزان بود در پیگیری نقشه ی فرش یاری می جستند . طرح قالی های قدیمی با طرح های جدید هریس متفاوت است. در گذشته قالی بافان هریس فرش های بسیار ظریف ابریشمی تولید می كردند بافت استادانه و بی نقص و نقش های جالب آنها چنان بود كه بعضا با بافت فرش های تبریز اشتباه می شدند این فرش های زیبا كه در بین كلكسیونر ها هواخواهان فراوانی دارد و بیشتر با الهام از فرش های ترنجدار ، محرابی گلدانی و درخت و بوته بافته می شوند .این روز ها از طرح فرش های این ناحیه در هندوستان و رومانی نیز تقلید می شوند كه از لحاظ كیفیت بافت و رنگ به سهولت از فرش های هریس قابل تشخیص اند .
رنگرزی :
رنگ های قرمز روناسی ، قهوه ای ، صورتی روشن و سیر و عاجی ، سورمه ای ، قهوه ای یا مشكی ، بژ ، از آبی به عنوان رنگ متضاد به شكل خطوطی در میان رنگ ها استفاده می شود .
نمونه های قدیمی و آنتیك در رنگ گوناگون آبی در بازار ها و حراجی ها یافت می شود . رنگ های قهوه ای و بژ و فیروزه ای نشانه ی فرش های قدیمی تر است .امروزه روستاییان نخ های آماده را از بازار های تبریز و اردبیل تهیه می كنند .ید اغلب این نخ ها پشكی است كه از دباغ خانه ها بدست می آ‎ید و از حیث جنس با نخ هایی كه قبلا از ایلات چادر نشین می خریدند تفاوت بسیاری دارد . نخ های ایلیاتی دارای الیاف بلند و جلا و تاب بیشتری بود و وقتی آنرا رنگ می كردند سایه روشن های مخصوصی از آن بدست می آمد در حالی كه الیاف نخ های آمده و رنگ آن كدر و تیره است قابلیت برگشت پذیری كمتری دارد و هنگامی كه رنگ می شود اغلب سایه روشن های تیره و تقریبا یكسان ازآن بدست می آید .
دار تركی چهار چوب ساده ای دارد كه شامل دوسر بالا و پایین كه در محل به آن ( آت لوق ) و ( اوست لوق ) و گاهی نیز ارئین بالا و پایین موسوم است و چوب های كناره یا راست رو و چپ رو كه دویان یا یانلق آنها را به هم متصل می كند . كوجی و هاف هم برای چله استفاده می شود بافنده روی الواری كه به خرچی یا تخته بند معروف است می نشیند و با پیشرفت كار بافت با شل كردن چله ها قالی را پایین می كشد .
از دیگر روستاهای این ناحیه كه نام برده شد ، بخشایش و گراوان و سراب بعد از هریس حائز اهمیت می باشند كه در بخشایش و گكراوان طرح های مشابه هریس در اشكال شبه چها گوش با رنگ های سنتی تولید می كنند كه نسبت به گذشته ملایم تر شده است منتها دارای بافت خشن تر و تراكم كمتری است .
كلگی های بلند و باریك و بسیار نادر از دیگر قالی های بخشایش است كه از طریق رنگ زرد بسیار زیبا و لطیفش در كنار مایه های آبی گلی ، قهوه ای بسیار كم رنگ وآجری روشن همچنین طرح های درشت گیاهی و گل كه ملهم از نقش هراتی است مشخص می گردد.
در تعداد زیادی از قالی های هریس و سراب قرن گذشته ( كه در آمریكا به نام سراپ serap نامیده می شود و ویژگی سبك و رنگ مشابهی را باز می یابیم : رنگ های ویژه ای كه از تركیب رنگ های به كار رفته در رنگرزی ناشی می شود بر عكس قالی های بخشایش كه از نقش تكراری روی تمام سطح زمینه بوجود آمده اند قالی های سراب از چهار لچك و یك ترنج مركزی و یا از دو سه ترنج تشكیل شده اند .
ترنج مركزی غالبا به شكل مربع یا ستاره ای است اشكالی از لوزی كه به سوی مربع شدن گرایش یافته است . محیط بیرونی آن پلكانی است و در بالا و پایین آن به جهت ریشه ها دو عدد گل ( به عنوان سر ترنج ) قرار گرفته است همچنین قالی های سراب به صورت كناره و. دارای پرز نسبتا بلند اند و بافت آنها متراكم تر از بافت قالی های هریس است .
واژه های ابزار قالی به زبان تركی :
قلاب ـــــــــــ فرش پیچاخی
شانه ــــــــــــ قاشین یا دراخ
سیخ پود كشی ـــــــــــ ارقاج شیشی
نخ تار ــــــــــــــ بویلون
پود زیر كلفت ــــــــــ یوقون ارقچ
پود رو نازك ــــــــــــ نازك ارقچ
چله كشی ـــــــــــ بوی چكماخ - كه توسط استاد كار یا خلیفه صورت می گیرد .
منابع و ماخذ :
مجموعه مقالات كنفرانس بین المللی فرش ایران ۴ و ۵ شهریور ۱۳۷۴
قالی های ایران - آرمن هانگلدون - ترجمه اصغر كریمی
قالی ایران - سیسل ادوارد - ترجمه مهین دخت صبا
شناخت قالی ایران - تناولی
سیری از هنر قالی بافی ایران - محمد جواد نصیری

هانیه عالمی - آتوسا ولی پور
با نظارت و كنترل عبد الله احراری

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران