فرش دستباف ایران چگونه فرشی است ؟

شاید پرداختن به داستان فرش ایران در ظاهر داستانی ساده از تولیدی ساده است که از سالیان دور و گذشته با ان آشنا بوده ایم اما به دلایلی دور از انتظار که یکی از آنها شرایط دنیای امروز و تقابل آن با آثار و میراثهای کهن است ،داستان فرش کیفیت پیچیده ای یافته و به مصداق شعر یاد شده و گفته دیگری از حافظ شیراز هر لحظه برنگی بت عیار درآید.
اما متاسفانه فرش دستباف زیبای ما اسیر در چنگ قوانین وحشتناک دنیای مادی امروز و نگاه سودجویانه غیرمعقولی که بر آن سایه افکنده از آن حال و هوای احساسی و لطیفی که ایرانیان نسبت به ان داشتند فاصله بسیار گرفته است و آن مجموعه داستانهای مکرر و پراکنده ای که بر سرنوشت آن سایه افکنده پیشتر مصداق جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه چو ندیدند حقیقت ره افسانه زدند وساخته و پرداخته ذهن و تفکر کسانی که فرش دستباف را مطابق خواسته و نفع خویش می خواهند، کالای نجیب و شریفی که لابدروزی باید صنعتی شود ویا از کامپیوتر و رباط تغذیه کند و روز دیگر تولیدی که بتوان آنرا مانند کفش پلاستیکی و موکت کف حمام تولید انبوه کرد و روزی دیگر باید با کاستن از مزد کارگز و جنس و مواد و گره هایی که آجر ساختمان فرش است، آنرا ارزان کرد و زمانی نیز هنری است در قالب کاسه و کوزه و خمره و تابلویی از کنیزکان عثمانی. با این وصف هنوز هم فرش دستباف می تواند داستان نامکرر و شعر لطیفی باشد که تکرار آنرا باید در روح و قلب هزاران بافنده و رنگ رز و طراحی یافت که در قلم و رنگ جهان بینی و زیبا شناسی خود با یکدیگر متفاوتند و فرش دستباف برای آنها تجسم و مصداق لحظه به لحظه تفاوتهای رنگها و نقوش زندگی است.
بهر حال اگر چه دوست تر داشتیم که هنوز و همچنان صاحب فرشهایی باشیم که سایه افتخار و شکوه فرشهای صفوی را بر سرمان بیفکند و بر قالیچه های کوچک و زیبای اواخر قاجار به سراسر نقاط عالم سفر کنیم ونماد مجسم زیبایی لطیف ودنیای پراحساس بافندگان ساده و روستایی خویش را ارمغان آنان کنیم و یا فرشهای اوایل قرن حاضررا که دستاورد تلاش و کوشش برخی از برجسته ترین تولیدکنندگان و طراحان آن دوره وگاه فرشهایی زیباتر و فخیم تر از فرشهای عصر صفوی است به عمارات حکومتی و خانه های شخصی خویش بکشانیم. بسیاری از آنچه گفتیم شاید به خاطراتی غم انگیز تبدیل شده است و آن تولید کنندگان عاشق و مسئول از بین رفته اند وفرش دستباف به کالایی تجاری تبدیل شده که حداقل قوانین تجارت را نیز تبعیت نمی کند .با این وصف فرش دستباف ایران واقعیتی است که هنوز وجود دارد و به دلایل بسیار باید این واقعیت را پذیرفت حمایت کرد و تلاش کرد که به ارزشهای اصیل خویش بازگردد.
در مباحثی که از این پس میاید سعی خواهیم کرد که ویژگیهای فرش دستباف ایران را مورد بررسی و تحلیل قرار داده کسانی را که صرف نظر از خواسته ها و منافع به فرش دستباف نگاهی مسئولانه دادند به چالشی جدی در این زمینه بکشانیم.
اصول تبیین جایگاه فرش دستباف –جایگاه محتوایی فرش نیاز به تبیین دارد، از این رو سعی داریم براساس اصولی که برشمرده ایم، چنین كاری را به انجام برسانیم ممکن است اصول مطرح شده قابل گسترش و تحلیل بیشتری باشد .هدف نیز این است که با پیش كشیدن مباحث تئوریك به راه حلهای عملی تری برای حفظ و پاسداری از فرش دستباف و رسانیدن آن به جایگاه اولیه دست یابیم. آرزومندانه انتظار داریم که اهل نظر و دوستداران واقعی این هنر ملی ما را د راین زمینه یاری دهند.
● مبانی
۱) اصول مربوط به تولید
۲) اصول مربوط به کیفیت هنری
۳) اصول مربوط به مسایل اجتماعی و اقتصادی
● اصول مربوط به تولید :
اصل اول) فرش دستباف تولیدی کاربردی است
اصل دوم) فرش دستباف فرشی بادوام ( کالایی سرمایه ای ) است
اصل سوم) به لحاظ ساختار تولید فرش دستباف تولیدی ساده و روستایی است
اصل چهارم) به لحاظ دستاورد تولید حاصل هماهنگی تفکر و دست انسان است
اصل پنجم) فرش ایران فرش كالایی هنری و گرانبهاست.
اصل اول)فرش دستباف ایران کالایی کاربردی است
هدف از بیان این اصل آن است که فرش دستباف کالایی است که بر اثر نیاز پوششی بشر ( که هنوز هم وجود دارد ) پدید آمده و در گذر زمان شکلی زیبا و منقوش تبدیل یافته است. اگر از عمده ی خریداران فرش سئوال شود که فرش را برای چه منظوری می خرید قطعاً بیشترین جواب آن است که برای پوشش منزل. گیریم برای سالن و یا جلوی مبل و یا تخت خواب و غیره آنچه نیز از گذشته چه در قالب نمونه های زنده و چه در قالب اسناد تاریخی برای ما به یادگار مانده است، پیامی به جز این ندارد که فرش دستباف چه در بالاترین حد هنری و ساختاری خویش که هدیه شاهان به شاهان بوده و یا کف پوش عمارات حکومتی و یا در قالب خرسکهای کم منزلت روستایی نقشی جز پوشش و گرما بخشیدن به زندگی نداشته است.
به معنای روشن تر هر شكل دیگری از فرش ولو با تکنیک فرش یعنی با نقشه و پود و گره و رنگ ( که از ابزار تولید این كالای فرهنگی است ) تولید شود نظیر اشکال حجمی و یا تابلوهایی که با هدف تزئین دیوارها و غیره تولید می شود، فرش نامیده نمی شود. تولید این گونه اشکال و یا اشیاء نه تنها بلامانع است بلكه دلیل و اراده ای برای ممنوعیت آنها وجود ندارد و هر کسی می تواند بنابر دریافت و منافع خود چنین آثاری را تولید کند و بعضاً مشتریانی را نیز داشته باشد.
ولی نباید از نظر دور داشت و تجربه سالهای اخیر نیز نشان داده است که بسیاری از تولید کنندگانی که به دنبال ابتکار و نوآوری در فرش به خلق آثاری نظیر کاسه و کوزه و فرشهای دو بعدی و سه بعدی رفته اند و یا نقوشی غیر متغارف و به ظاهر مدرن تولید کرده اند، متاسفانه جز به حسرت و ناکامی دست نیافته اند. كارشناسان همواره بر نامفید بودن این نوع آثار تاکید کرده اند، اما پیامدهای این مسأله بیشتر بر گردن مسئولان و رسانه های جمعی است که با عدم شناخت از ماهیت اصلی فرش ایران به تشویق و ترویج این شیوه های غلط تولید این پرداختند و باعث شدند كه در بسیاری از شهر های کوچک ایران روستائیان ایران بسیاری تولیدات سنتی خود را رها کرده و به یاد گیری صورت بافی که در آموزشگاههای رسمی و غیر رسمی تعلیم داده می شد رو کردند و این سوای آن تابلو بافی لوکس و گرانبهایی بود که در تعداد رنگهای بالا و رجشمارهای بسیار ریز ( بعضاً در حد ۱۰۰ گره ) در سالهای اخیر رایج شد و بهای آن را چشمانی با عینکهای ته استکانی ( آنانی که دلسوز انگشتان خون آلود و کمرهای خم گشته بافندگان و یا کار کودکان در کارگاهها هستند توجه کنند ) و ابتلاء بیماری زودرس آب مروارید و دیگر مسایل بینایی پرداختند، كه حاصل عدم واقع بینی نسبت به مكانیسم تولید فرش در ایران می باشد.
اصل دوم ) فرش دستباف کالایی بادوام ( کالای سرمایه ای ) است.
نگاهی به فرشهای باقیمانده از گذشته در موزه ها و مجموعه های خصوصی و بعضاً عمارات و منازل حکومتی و یا مسکونی به خوبی نشانگر آن است که این فرشها به دلیل برخورداری از یک استحکام قدرتمند و پایدار برای مدتی طولانی حیات خود را حفظ کرده اند و این مسأله صرف نظر از آنکه نمودار آن است که اصولاً خریداران فرش علیرغم ادعاهای مسخره ای نظیر آنکه خریداران امروزی مایلند که فرش خود را با مد روز عوض کنند بندرت به فرش منزل خویش نظیر لباس ؟ نگاه میکنند.شاید بتوان گفت که فرش گاه ممکنست همراه با مبلمان ( که معولاً هر چند سال یک بار تغییر می کند ) عوض شود.صرف نظر از فرشهای بزرگ پارچه مجلسی و غیره خریداران فرش های دستباف معمولاً برای خرید فرش دقت و وسواس زیادی به کار میبرند و در این خرید علاوه بر زیبایی ظاهری فرش دوام و پایداری آن به عنوان یک سرمایه گذاری نقش مهمی دارد که تجربه نشان داده که چنانچه فرش مورد علاقه صاحب آن باشد معمولاً به مدتهای طولانی در خانواده می ماند و غالب این فرشها بعد از مدتی به ثروتی بالقوه تبدیل می شوند از اینروست که هیچ خریداری انتظار اینکه فرش او پس از مدتی اندک پرزهایش از بین برود و یا رنگ پس بدهد و در زمانی کوتاه کاربرد خود را از دست بدهد ندارد و متاسفانه این کیفیتی است که طی دهه های اخیر فرش ما بدان مبتلا گشته و تاثیر بدی بر خریداران فرش ایران در بازارهای خارج گذارده است.
اصل سوم) فرش دستباف تولیدی ساده و روستایی است
اصول تولید فرش دستباف چه در تولیدات کوچک پارچه بومی و روستایی و چه در تولیدات فخیم و با شکوه و پرکار فرشهای بزرگ پارچه شهری بر دستگاهی ابتدایی بنام دار و با استفاده از ابزاری ساده به نام قلاب و چاقو و شانه و بعضاً انگشتان دست و کاربرد و گاه مواد و رنگهای طبیعی قرار دارد. بی تردید ایرانیان می توانند از اینکه همین ابزار ساده بدست انسانهایی روستایی و ساده موجب خلق شاهکارهایی در حر بالای زیبایی و ارزش گردیده و بسیاری از انها در موزه های دنیا قرار دارد به خود افتخار کنند.
تاکید بر این مطلب بدان لحاظ ضروری است که گاه افراد و یا نهادهایی بهر دلیلی اعم از نگاههای ؟ و مهرورزانه و گاه نیز به لحاظ عدم اطلاع از واقعیتهای فرش ایران با طرح مسائلی نظیر انگشتان خون آلود و چشمان کم سو شده بافندگان و یا آسیبهای جسمی دیگری که در وجود انها تردیدی نیست اصل تولید فرش را زیر سئوال برده و یا ادعای ساخت ابزاری مکانیکی و یا غیر متعارف برای کمک به تولید فرش را دارند.
با تکرار چند باره این مطلب که آسیبها و ضایعات جسمی و یا فیزیکی یاد شده ؟ شرایط کار بوده و به فرش دستباف که حرفه ای آرام و لذت بخش است ربطی ندارد و در هر حرفه دیگری نیز می تواند اتفاق بیفتد.صرف نظر آنکه بهداشتی کردن و ایمنی کارگاههای تولید برخورداری از بیمه و بهداشت و شرایط نور و تهویه و غیره نشان داده شده که روشن ساده و ابتدایی یاد شده در شرایط مناسب بهترین نتیجه را در تولید شاهکارهای هنری و کاربردی بدست داده است.
اصل چهارم) فرش دستباف ایران دارای دو جریان مشخص تولید است که به موازات یکدیگر و در عین حال تئاتر از یکدیگر حرکت می کند.فشر شهری و کارگاهی و پرکار و سرمایه بر شهری که در آن از امکانات گسترده کارگاهی و قدرت قلم طراحان هنرمند و بافندگان و استادکاران جزء استفاده می شود و فرش روستایی و بقیه روستایی و عشایری که حاصل آن فرش های کوچک پارچه و با نقوش و رنگهای متغیر و متنوع بومی و محلی است در این هر دو نوع فرش در معنا بخشیدن به انچه هویت و محتوا نامیده می شود نقش دارد .در فرش شهری این هنرمند طراح است که طرحی بر اساس اصالتی کهن با خلاقیتی نو پدید می آورد و علیرغم آنکه طی دهه های اخیر سنت طراحی فرش ما به شدت آسیب دیده و ار نسل طراحان خلاق و هنرمند قدیمی چندان باقی نمانده است هنوز فرشهایی که بر آنها قلم هنرمندی خلاق و خبره می درخشد از ارزش خاص برخوردارند در فرش روستایی این بار هویتی بر دوش نقوش کهن بومی و بافنده هنرمندی است که ذهنیت خود را با شور و علاقه بر فرش منتقل می کند از این رو به آسانی می توان تمام فرشهایی را که بنا به تایید و تاکید صاحب نظران دارای سبک و ارزش در زیبایی ویژه هستند نقش و حضور انسان سازنده را کاملاً نشان داد و ای کاش روزی برسد که بتوان این تاثیرات انسانی را به سبک و نام هنرمندان آن شناسایی کرد.
اصل پنجم) فرش دستباف ایران فرش ارزانی نیست.
پرفسور پوپ زمانی گفت « در مغرب زمین برای مدتها هنر شرق فقط از طریق فرش ایران شناخته می شد » این به معنای آن است که فرش ایران صاحب هویت است.علاوه بر ان همانطور که گفته شد فرش کالایی بادوام است و اگر عامل زیبایی خاصی را که انسان ایرانی به آن می بخشد. بدیده بگیریم نتیجه ان خواهد شد که فرش هنر دستی زیبایی است که در ساخت آن باید مواد و مصالحی مرغوب و گرانقیمت به کاربرد و از آنجا که کار دست انسانی است که طی زمانی طولانی از ذهن و اندیشه و فرهنگ خویش قطره قطره به ان هویت می بخشد لاجرم نمی تواند کالای ارزانی باشد.مگر آنکه بنا بر نظر ؟ که می گویند چون مزد کارگر هندی ارزان است ما نیز باید فرش ارزان تولید کنیم فرش خود را با جنس بد کیفیت بد ونقشه های کامپیوتری و بدست انسانهایی فقیر و بدبخت و درمانده تولید کنیم.

شیرین صور اسرافیل
منبع : پایگاه علمی پژوهشی فرش ایران

منبع : روزنامه تفاهم