ایران و همسایه‌ها ناکام در سه جبهه

آنها فروپاشی شوروی را مثال می‌زنند که یک فرصت استثنائی برای ایران در تمامی ابعاد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بود. اما به لحاظ زمانی و نبود امکانات کافی در ایران، برای بهره‌برداری اقتصادی، تا حدود زیادی این فرصت از دست رفت، به لحاظ تمرکز توانمندی‌های کشور برای بازسازی ویرانی‌های ناشی از جنگ تحمیلی در حوزه عمل دولت قدرت کافی برای حمایت از بخش خصوصی را نداشت. این بخش نیز خود به توامندی لازم برای حضور در بازارهای منطقه نرسیده بود.در این دوره در نتیجه درخواست گسترده کشورهای تازه استقلال یافته برای گسترش همکاری اقتصادی و تجاری با ایران و با توجه به اهمیت یافتن موضوع فعالیت اقتصادی بخش دولتی و شبه دولتی (از جمله بنیاد شهید، بنیاد مستضعفان و جانبازان) این بخش از سوی دولت تشویق به حضور در بازار کشورهای مذکور شد. اما به‌دلایل مختلف این همکاری به نحو مطلوب مقدور نشد و در برخی موارد مدیران دولتی و شبه دولتی با دیدی بسته به رقابت با بخش خصوصی نوپای ایران در این کشورها پرداختند که نتتیج آن مشهود است.پس از تجربه‌های ناموفق سال‌های نخست که به ورود موفقیت‌آمیز کشورهای رقیب به بازارهای آسیای میانه و قفقاز منجر شد، اکنون اقدام‌هائی برای گسترش روابط با کشورهای مستقل مشترک‌المنافع انجام می‌شود که تا حدودی موفق بوده است. اما با توجه به قرار گرفتن بسیاری از این کشورها در محیط بسته و غیرقابل دسترس به دریاهای آزاد، توفیق‌های به‌دست آمده به هیچ‌وجه با موفقیت ممتاز جغرافیائی ایران در منطقه تناسب ندارد.کارشناسان همچنین افغانستان را مثال می‌زنند که با وجود بیش از دو میلیون آواره افغانی در ایران، زمینه‌سازی لازم برای حضور بیشتر شرکت‌های ایران در بازار افغانستان فراهم نشده و در نتیجه اتخاذ سیاست‌های متناقض، بسیاری از فرصت‌ها در رابطه با این کشور از دست رفته است.حمله امریکا به افغانستان و روی کار آمدن دولت کرزای فرصت دیگری پیش روی ایران قرار دارد که با توجه به حساسیت ویژه این کشور، از اهمیت زیادی برخوردار است.انتخاب ده‌ها تن از تحصیل‌کردگان و آوارگان افغانی مقیم ایران به‌عنوان مقامات ارشد افغانستان از یک‌سو و استقبال مقامات افغانی برای همکاری گسترده اقتصادی با ایران از سوی دیگر، همه چیز را برای برنامه‌ریزی دقیق برای حاکمیت در بازار افغانستان فراهم کرد. اما این مسئله نیز تاکنون نتایج ثمرمند در شأن ایران نداشته است.ایجاد ”ستاد بازسازی افغانستان“، تشکیل ”میز افغانستان“ و ”اتاق مشترک“ و ایجاد دفتر نمایندگی در ”اتاق مشهد“ و تعهد کمک ۵۶۰ میلیون دلاری ایران برای بازسازی افغانستان، از مهمترین اقدامات ایران برای توسعه همکاری با افغانستان است که در قالب اجرای چند طرح از جمله ساخت راه دو غارون هرات و صدو برخی کالاهای مصرفی به این کشور به چشم می‌خورد.اما آمار تجارت موجود بین دو کشور و قرار گرفتن ایران در رده ششم صادرکننده کالا به افغانستان، موید ناموفق بودن سیاست‌های ایران برای نفوذ به بازار افغانستان است. ایران بعد از انتخاب کرزای به‌عنوان رئیس دولت موقت افغانستان، اولین هیئت عالی‌رتبه اقتصادی را به ریاست مهندس ”مظاهری“ وزیر وقت امور اقتصادی و دارائی به این کشور اعزام کرد. کرزای نیز اولین بازدید خارجی خود را از ایران انجام داد.طبق آمار گمرک ایران، حجم صادرات ایران به افغانستان در سال ۸۰ حدود ۵۲ میلیون دلار، در سال ۸۱، حدود ۱۱۵ میلیون‌ دلار و در سال ۸۲ به میزان ۲۱۲ میلیون دلار بود. این آمار، عدم استفاده ایران از ابزارهای لازم برای توسعه روابط با افغانستان را نشان می‌دهد.اظهار تأسف سرکنسول دولت افغانستان هم در اولین همایش همکاری‌های اقتصادی ایران و افغانستان مبنی بر اینکه ایران اولین کشوری بود که وارد بازارهای این کشور شد اما کاهش جایگاه ایران در بازار افغانستان و تنزل آن به مقام ششم حقیقت ناموفق بودن ایران در بازار افغانستان را به رغم وجود اراده قوی سیاسی و ابزارهای محکم و غیرقابل رقابت برای گسترش مناسبات به‌خوبی نشان می‌دهد.
و بالاخره اینکه کارشناسان بعد از مثال زدن ناکامی ایران در اقتصاد کشورهای تازه استقلال یافته و افغانستان، حالا عراق را مثال می‌زنند.این کشور که پیش از انقلاب همواره به‌عنوان دشمن شماره یک ایران مطرح بود، اکنون با حاکمیت شیعیان و معاودین عراقی به یکی از کشورهای مهم منطقه که می‌تواند بیشترین مناسبات را با ایران داشته باشد، تبدیل شده است. امکانات گسترده و ثروت زیاد این کشور، زمینه را برای توسعه همکاری‌های ایران و عراق به‌صورت درازمدت آماده کرده است.به عقیده بسیاری از کارشناسان، گر چه ایران در ورود به بازارهای آسیای میانه، قفقاز و افغانستان تاکنون ناموفق عمل کرده و در گسترش مناسبات اقتصادی، از رقبای خود عقب‌مانده است، اما جایگاه ممتاز جغرافیائی ایران در منطقه و محصور ماندن این کشورها در خشکی، همواره به‌عنوان یک فرصت استثنائی و غیرقابل رقابت پیشروی ایران در این بازارها امیدوار بود. کشورهای ثالث نیز نمی‌توانند به‌عنوان رقیب غیرقابل شکست ایران در بازارهای این کشورها محسوب شوند.اما این موضوع در رابطه با عراق صادق نیست. عراق بر خلاف کشورهای مذکور به دریا راه دارد و از طریق ترکیه، اردن، سوریه و عربستان سعودی قادر به دسترسی به آب‌های دریای مدیترانه، دریای سیاه و دریای سرخ است. این کشور همچنین برخلاف کشورهای دیگر منطقه از استعدادهای فراوان برای گسترش صنعت نفت برخوردار است. عراق می‌تواند به یکی از فروشندگان مهم نفت در جهان تبدیل شود. این کشور قدرت خرید کافی دارد و به لحاظ برخورداری از منابع گسترده هیدروکربوری و موقعیت ممتاز جغرافیائی، مورد توجه تمامی کشورهاست. به این ترتیب، مزیت جغرافیائی ایران به تنهائی برای رقابت با رقبای منطقه‌ای و جهانی در عراق کافی نخواهد بود.حاکمیت شیعیان در عراق، وجود قرابت‌های فرهنگی، قومی، زبانی، برخورداری ایران از مرز طولانی زمینی با این کشور و استقرار بیشتر شهرهای عراق در مرز ایران، از مزیت‌های مهم برای حضور در بازار عراق است که امید است با تجربه کسب شده در مرزهای شمالی و شمال‌شرقی، برای موفقیت در این بازار تمامی توان خود برای اعمال سیاست‌گذاری‌های صحیح و قابل انعطاف و انجام اقدامات سریع و به موقع همت کند.

منبع : روزنامه اعتماد