قالی و فرهنگ قالیبافی در بین ترکمنها

فرش نامی آشنا در عرصه هنر و صنعت و پدیده ای زیبا ، با ارزش و منحصر به فرد است که هر تار و پودش ، حکایت از درد و رنجهای دیرینه دارد ؛ تار و پودی که با دستهای هنرمندان قالیباف آشناست ؛ دستهایی که به تار و پود فرش جان می دهند و نقش خاطره را بر تابلوی زیبای زندگی حک می کنند.
●تاریخچه
کهن ترین فرش ترکمن از دره پازیریک (حدود مرزهای مغولستان ، سیبری و چین) کشف شده و قدمت آن به چند سال قبل از میلاد می رسد. در متن این قالی ۲۴ گؤل (نقش) وجود دارد و این به تعبیری می تواند نمادی از ۲۴ فرزند اغوزخان باشد (از کتاب شجره نامه ابولغازی) .
صنعت فرش ترکمن در دورهٔ حکومت ترکمنان سلجوقی ( ۵۵۲ ?۴۲۸ ه. ق.) به جهان معرفی شد.
فرش ترکمنی قدیمی ترین سمبل فرهنگی ترکمنهاست. طرح اصلی زمینه فرش ترکمنی موسوم به (گول) است . اندازه و طرح گول از علائم اصلی فرشهای ترکمن در هر قبیله است. طرح قالیها دارای گولهای اولیه و ثانویه می باشد. گولهای اولیه در قالیهای ترکمنی معمولاً به شکل کثیرالاضلاعی بوده و به هر نحوی درشتر در زمینه قالی به کار می روند گولهای ثانویه که "آراگول" گفته می شود ، نقشهایی ریزتری هستند که به اشکال خشتی و لوزی همراه با طرح های حلقه ای پیرامون آن زمینه های خالی فواصل میان گولهای اولیه را پر می سازند . گولهای ثانویه را می توان علامت مشخصه قبایل بافنده نیز دانست .
زیبایی قالی ترکمنی در تزئین حاشیه های آن است . در اغلب قالیهای ترکمنی کناره ابتدا از یک حاشیه اولیه (الم) و دو یا چند حاشیه ثانویه (قیری) تشکیل می شود که حاشیه اولیه معمولاً دارای دو برابر حاشیه ثانویه است.
موتیف های حاشیه نیز به دو نوع تقسیم می شوند . موتیف هایی که فقط در حاشیه های عرضی به کار می روند و موتیف هایی که در پیرامون قالیچه به کار گرفته می شود.
برای تهیه قالی از پشم و ابریشم استفاده می کنند و از رنگهای گیاهی مانند پوست انار، انواع گیاهای صحرائی ( چوب پویا ، خاکستر چوب ازدار ، زرد چوبه ، روناس و نیل) استفاده می کنند که جای آنها را امروزه رنگهای بی ثبات شیمیایی گرفته است.
●منشأ و سر چشمه نقوش قالی ترکمن
مظاهر طبیعت و آنچه در محیط زندگی ترکمن ها وجود داشته ، منشأ نقوش قالی گردیده و به دوران ما رسیده است . نقش شاخ قوچ که نشانی از قدرت و باروری است همواره در نقوش قالی ترکمن تکرار شده است . در حاشیه قالی ها نقوش عقرب به عنوان نشان رفع شر نقش بسته است ، پرندگانی نظیر قو و حیواناتی نظیر اسب در نقوش قالی وارد شده است. از زمین لاله های قرمز وحشی ، برکه های آب و از آسمان ماه و ستاره ها نیز در نقوش قالی ترکمن موجود است .
نقوش قالی هندسی شکل می باشد و قرینه سازی نقوش از ویژگیهای قالی ترکمن است. تعدادی از نقوش قالی ترکمن به بیش از صد نوع می رسد که مهمترین آنها عبارتند از:
۱- ماری گول ۲- درناق گول ۳-قافسه گول ۴- تکه گول ۵- انسی ۶- قزل ایاق ۷- توینگ گول ۸- قوش گول ۹- آوغان گول ۱۰- تاج حروز
۱۱- پنجارا آراگول ۱۲- آق نقش .
واحد اندازه قالی ترکمن ( ایاق) معادل ۴۸ /۳۰ سانتیمتر است .
●سنت ها و فرهنگ قالیبافان
در بین ترکمنها قالیبافی فرهنگ ویژه خود را دارد. هنگامی که بافندگان شروع به بافتن نخستین نقش قالی را نمودند ابیات ویژه ای را می خوانند. در موقع شانه زدن نغماتی به این شرح زمزمه می کنند:
چالنیگ ، چالنیگ نخنیرلار ، اوز اوی میزنگ ساغلیغنا،
اوز اوی میزنگ ایچنده ، اوز دأدمینگ ساغلیغنا ،
اوزدادکلینگ باش اوغلی ،آق بالیق لی آش اوغلی
چال چال ، چال چال
●ترجمه
شانه بزنیم دختران ، بزنیم به سلامتی خودمان ، در خانه مان به سلامتی پدرمان و برادر بزرگمان که یاور پدرمان است . بزن ، بزن ، بزن
اگر شخصی موقع قالیبافی نزد بافندگان بیاید ، بافنده ها مقداری نخ به بازوی او می بندند ، آن شخص هم شیرینی یا کادو برای بافندگان هدیه می آورد .
اگر در موقع بافتن ، تارهای قالی پاره شود ، مقداری نخ سیاه و سفید را بهم بافته (آلاجا یوب) را با نمک و زغال درون پارچه ای بسته به قسمت جلوی قالی می بندند .

نوشته : افسانه بابایی

منبع : فصلنامه یاپراق